بر مدار اخلاق

 ثریا نجاتی-معمولاً مباحث دینی را به سه بخش مجزا از هم تقسیم می‌کنند: معارف، احکام، اخلاق. به نظر می‌رسد که اخلاق جدای از معارف و احکام نباشد و بسیاری از مباحث آن دو را پوشش می‌دهد مانند بحث توکل (معرفتی) و نماز (احکام) که ذیل اخلاق بندگی مطرح می‌شود.
دانش اخلاق بحث از زشتی و زیبایی روح و رویه بشر است و به خواهش ها و اعمال انسان نیز تعمیم می یابد. این زشت و زیبا در اخلاق، بد و خوب نامیده شده است. قرآن کریم دین خدا را هماهنگ با فطرت انسان می‌داند، بر این اساس اگر در دین خدا از اخلاق سخن گفته شده، گویای آن است که اخلاق در وجود انسان‌ها ریشه دارد. اگر از توحید سخنی به میان آمده، مبین آن است که بن‌مایه‌های توحید در وجود ما هست، و اگر از حساب و کتاب آخرت و قیامت سخن گفته شده، گواه آن است که قیامت اقتضای فطری انسان است.
    دغدغه اخلاق رشد و تعالی بشر است. اخلاق و تربیت، بشر را در تمام ساحت های وجودی، زیبا و ستودنی می خواهد. زیبایی سیرت بر خلاف زیبایی صورت اکتسابی است. برای نیک سیرتی و فرشته خویی باید بخواهیم و هم بکوشیم؛ و خودسازی همین «در صدف خویش گهر ساختن» است. بی تردید برای نیل به این هدف نیازمند آگاهی هایی همچون مقاصد، موانع، راه ها، روش ها، و ابزارهای ایجاد تحول در خویش هستیم. «اخلاق اسلامی» مشتمل بر مباحثی از این دست است.
    اخلاق اسلامی در رویکرد عمومی دین؛ همان شکوفایی فطرت است و بر شناخت خاصی از انسان استوار است. «انسان شناسی اخلاقی» انسان شناسی تحولی است. یعنی انسان در حال حرکت و در حال شدن را موضوع بررسی خود قرار می دهد.
علم اخلاق، علمی است که صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آن‌ها را معرفی می‌کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می‌دهد». بر اساس این تعریف، علم اخلاق علاوه بر گفتگو از صفات نفسانی خوب و بد، از اعمال و رفتار متناسب با آن‌ها نیز بحث می‌کند، و هم‌چنان راه‌کارهای رسیدن به فضیلت‌ها و دوری از رذیلت‌ها را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد. علم اخلاق از ارزش‌مندترین و ضروری‌ترین علومی است که انسان به آن‌ها نیازمند است. انسان تنها موجودی است که به اذن خدا، اختیار معماری شخصیت خویش را به دست دارد و می تواند ابعاد وجودی و جایگاه خود را در میان سایر موجودات تعیین کند. تردد آدمی در میانه مسیر بلند اسفل السافلین تا اعلی علیین ویژگی انسان نسبت به دیگر آفریدگان خدا است. انسان، مرهون خصال خوب و بد خویش است. با آنها زندگی می کند، می اندیشد، قضاوت می کند، تصمیم می گیرد و رفتار می کند با همین ویژگی ها می میرد و محشور می شود و در نهایت، خوشبختی یا بدبختی اش بر اساس همین صفات رقم می خورد.     کتاب های آسمانی امر خطیر حرکت انسان به سوی سعادت را فرو نگذارده، الگو و قاعده این تحول را عرضه کرده اند.     دانش اخلاق به بیان اوصاف ارزشی افعال و صفات اختیاری، اختصاص دارد. هر گزاره اخلاقی از موضوعی و محمولی تشکیل شده است. موضوع گزاره اخلاقی امری اختیاری است. زیرا ارزش اخلاقی مبتنی بر اختیار است و بدون فرض اختیار، امکان داوری اخلاقی وجود ندارد. گاهی از این امور اختیاری به «هستی های مقدور» نیز یاد می شود. اختیار یا مستقیما به امر اختیاری تعلق می گیرد (رفتار) یا با واسطه (صفات و ملکات). محمول گزاره اخلاقی هم یکی از چهار زوج مفاهیم ارزش گذار زیر است: خوب، بد، درست، نادرست، باید و نباید، حق و وظیفه.