صفحه اول
سید طه یعقوبی - مفهوم سبک زندگی به رغم اهمیت کارکردگرایانه و وجه انضمامی آن، یکی از مهم ترین چهارچوب های تبیینی در مباحث جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی در دهه های اخیر بوده است. بر همین اساس یافتن امکان و زمینه های ارتقا، ژرف اندیشی و گسترش سیره رضوی، فرهنگ رضوی و سبک زندگی رضوی در جامعه ایرانی ضروری است. کتابها و آموزه های دینی، سیمای معصومین (علیهم السلام) و سخنان و روایات سازنده آنان برای روشنگری و استبدادستیزی، از مبانی نظری مهم است که همواره انسان را به اخلاق نیکو برای رسیدن به رستگاری دعوت میکنند. بر این اساس، سیره رضوی، فرهنگ رضوی و سبک زندگی رضوی با توجه به تاثیر آنها در علوم انسانی، تاثیری شگرف در ادب فارسی داشته و سیره و فرهنگ رضوی با توجه به وجود مرقد مطهر امام رضا (علیه السلام) در ایران اسلامی تاثیرپذیرفته، همواره سرمشق زندگی ایرانیان بوده است. امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در سال ۱۸۳ ه. ق. به امامت رسید. امام تا سال ۲۰۱ ه. ق. در مدینه بود. در رمضان آن سال وارد مرو شده و به اجبار ولایت عهدی مأمون را پذیرفت. بر خلاف انتظار مأمون روز به روز محبوبیت امام در دلها فزونی مییافت؛ لذا تصمیم به قتل آن حضرت گرفت. آن حضرت در سن ۵۵ سالگی، آخر صفر سال ۲۰۳ ه. ق. به شهادت رسید و در طوس به خاک سپرده شد. یکی از وجوه سبک زندگی اهل بیت (ع) رفتار آنان با خانواده به معنای همسر و فرزندان و پدر و مادر و نوع تعامل آنان با اهل خانه است. در این نوشتار با اشاره به روایاتی از حضرت رضا (ع) به دنبال یافتن سبک زندگی حضرت در رابطه با خانواده هستیم. سبک زندگی امام رضا علیه السلام در ارتباط با خانواده امام رضا (ع) به عنوان يکي از ارکان مهم مکتب انسان ساز اسلام در طول تاريخ پر افتخار اين دين آسماني همواره توجه همگان را به خود جلب نموده است. به گونه اي که زندگي و سيره ايشان سبک ممتاز و مهمي از زندگي است که به حق الگويي جامع را براي تمامي مسلمانان از خود به يادگار گذاشته است. اين امام همام (ع) بيشترين توجه را به والايي خانواده داشته اند. از اين رو، اين نهاد مقدس را کانون تربيت مي شمرند. نيک بختي و بدبختي جامعه انساني را نيز به صلاح و فساد اين بنا وابسته مي دانند. ايشان هدف از تشکيل خانواده را تامين نيازهاي عاطفي و معنوي انسان از جمله دست يابي به آرامش برمي شمارند. امام رضا (ع) نسبت به تحکیم بنیان خانواده حساسیت بالایی داشت و خود نیز به شدت مقید به انجام رفتارهای مثبت در خانواده بود. خانواده به عنوان مهمترین نهاد اجتماعی شمرده میشود و نقشی حیاتی در رشد یا افول جوامع ایفا میکند؛ چرا که مدیران کارآمد و صالح از بستر خانواده پا به عرصۀ اجتماع میگذارند و نقشآفرینی میکنند. بنابراین نوشتار حاضر در پی توجه به شاخصههای تربیتی در محیط خانواده از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ از این رو توصیههای زیادی از کتب وحیانی، پیامبران و ائمه علیهمالسلام نسبت به مراقبت از این حریم مقدس به دست ما رسیده است؛ همچنان که یکی از مهمترین شاخصههای زندگانی این بزرگواران را در تحکیم بنیان خانواده میبینیم؛ مطالعۀ این شاخصهها ما در اصلاح سبک زندگی یاری میرساند. از جمله آنکه در منابع میخوانیم امام رضا علیهالسلام نسبت به تحکیم بنیان خانواده حساسیت بالایی داشت و خود نیز به شدت مقید به انجام رفتارهای مثبت در خانواده بود. ایشان در بخشی از کلام مبارکشان از رسولالله صلی الله علیه و آله نقل میفرماید «نیکوترین مردم در ایمان مهربانترین ایشان است با اهل خود و من مهربانترین شما هستم با اهل خود؛ أَحْسَنُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً- وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُكُمْ بِأَهْلِی.» (صحیفة الإمام الرضا علیه السلام، ص67) همچنین ایشان نسبت به اهل منزل بسیار خوش رفتار و خوشبرخورد بود و دیگران را نیز به این امر سفارش میکردند. امام (ع) در روایتی دیگر از رسولالله صلی الله علیه و آله نقل میفرماید«أَقْرَبُكُمْ مِنِّى مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً وَ خَیْرُكُمْ لِأَهْلِهِ؛در قیامت نزدیکترین شما به من، خوشخوترین شما است، و خوبترین شما [بهترین شما] آنکس است که با خانواده خود به نیکى و مهربانی رفتار کند.» (جامع أحادیث الشیعة (للبروجردی)، ج25، ص535) حتی امام رضا علیهالسلام برای شاد کردن اهل خانه برنامههای تربیتی در نظر داشتند. ایشان در روایتی فرمود «در هر جمعه براى خانواده خود از میوه و گوشت چیزى تحفه ببرید تا به آمدن روز جمعه شادمان شوند؛ أَطْرِفُوا أَهَالِیَکُمْ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ بِشَیْءٍ مِنَ الْفَاکِهَةِ وَ اللَّحْمِ حَتَّى یَفْرَحُوا بِالْجُمُعَة» (الکافی (ط - الإسلامیة)، ج6، ص299) اگر بخواهیم اصلاح الگوی سبک زندگی را در سیره امام رضا (علیهالسلام) را کلی تر دنبال نمائیم به سه محور اصلی میرسیم: ۱. آزاداندیشی و عقلانیت: همان طور که به صورت گذرا در چند سطر قبل اشاره کردیم امام رضا (علیهالسلام) برای مقابله با عقاید و فرهنگهای غلط مخالفان، با آنها مناظره میکردند و از روبرو شدن با آنها هراسی نداشتند و سعیشان بر این بود که با روشی آگاهانه و عاقلانه وارد این تقابل شوند. امام رضا (علیهالسلام) در باب اهمیت تفکر و عقلانیت میفرمایند: «لَیْسَ اَلْعِبَادَةُ کَثْرَةَ اَلصَّلاَةِ وَ اَلصَّوْمِ إِنَّمَا اَلْعِبَادَةُ اَلتَّفَکُّرُ فِی أَمْرِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ عبادت به زیادی نماز و روزه نیست، عبادت واقعی تفکر در کار خداوند متعال [و اسرار جهان آفرینش] است .» عقلانیت و استفاده درست از قوه فکر آن قدر در نزد امام رضا (علیهالسلام) اهمیت بالایی دارد که آن را به عنوان حقیقت عبادت و بندگی پروردگار معرفی مینماید. عقلانیتی که میتوان با آن به حقایق هستی رسید حقایقی که امروزه از نگاه بسیاری از افراد مغفول مانده. نمیتوان انکار کرد که در فرهنگ غربی به جهت تأمین هر چه بیشتر مطامع سردمداران دنیای کفر، تا آنجایی که امکانش بوده ابزارها و محصولات غفلتآور در زندگی انسانها بسط داده شده است تا آنها را وارد یک سرمستی جاهلانه کند و در نهایت زمینه را برای تسخیر هر چه بیشتر آنها فراهم نماید بنابراین عقلانیتی که امام رضا (علیهالسلام) انسانها را بدان دعوت مینماید بیشک بهترین راه برای اصلاح الگوی سبک زندگی آنها به شمار خواهد رفت. ۲. خودباوری و عزت نفس: سبک زندگیای که انسانها در سالهای اخیر آن را برگزیدهاند و یا بهتر بگوییم گرفتارش شدهاند موجب شده که انسان وقتی به درون خود نگاه میاندازد هر روز بیشتر از قبل، خود را ضعیف تصور کند. انسانی که ممکن است در خوشیهای دنیا غرق باشد و یا حتی نباشد اما زندگیاش در هر صورت پر از غمهای عمیق باشد. افسردگیهای گسترده، زمانی میتوانند در جان انسان ریشه بدوانند که او خود را ضعیف بپندارد و خودباوری نداشته باشد. وقتی سیره امام رضا (علیهالسلام) را مورد مطالعه قرار میدهیم متوجه میشویم که عزت نفس او و قوت درونی اوست که با تمام فشارهایی که بر ایشان (علیهالسلام) آورده میشد باز آنچنان با صلابت و محکم مسیر خود را ادامه میدادند و خم به ابرو نمیآوردند. امام رضا (علیه السلام) این حقیقت که انسان موجودی ارزشمند است را به روشهای مختلف به افراد گوناگون گوشزد میکردند. زکریا بن آدم میگوید از امام رضا (علیهالسلام) پرسیدم که مردی از اهل ذمه که به فقر و تنگدستی مبتلا شده بود فرزندش را آورد و گفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و او برده تو باشد. امام (علیهالسلام) فرمود: «لاَ یُبْتَاعُ حُرٌّ فَإِنَّهُ لاَ یَصْلُحُ لَکَ وَ لاَ مِنْ أَهْلِ اَلذِّمَّةِ؛ انسان آزاد خرید و فروخته نمیشود این کار شایسته تو نیست، از ذمیان نیز روا نمیباشد .» توجه به حقیقت وجودی انسان همان چیزی است که میتواند سبک زندگی این روزهای ما را که پر است از تنشها و ضعفهای خودساخته اصلاح نماید. ۳. عبودیت و بندگی: دنیای امروزی حتی برای مسلمانان و انسانهایی که دین رسمی آسمانی دارند نیز رنگ و بوی جدایی از خدا را به خود گرفته است. سبک زندگی دنیای مدرن آن قدر ما را به اسباب و علل مادی وابسته کرده است که گاهی همه توجهمان برای رفع نیازهایمان معطوف به این اسباب مادی میشود. فلسفه پشت پرده دنیای غرب، اومانیستی و انسانمحورانه است و به این دلیل این فرهنگ جایگاهی برای خدا در زندگی انسان قائل نیست و این موجب شده است که در آموزهها، خط و مشیها، فرآوردهها و محصولاتش، خدا به طور کامل حذف شود. امام رضا (علیهالسلام) راز گرفتاری دنیا و آخرت انسان را در دوری از خدا میداند و در حدیث شریفش که معروف به حدیث « سلسلة الذهب» است ایمنی و آرامش زندگی انسان را در زندگی خدامحورانه معرفی مینماید و با بیان یک حدیث قدسی و تأکید بر آنکه از طریق آباء طاهرینش از رسول خدا (صلاللهعلیهوآله) به ایشان رسیده است میفرماید: «یَقُولُ اَللَّهُ جَلَّ جَلاَلُهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَهُ أَمِنَ مِنْ عَذَابِی؛ خداوند جل جلاله میفرماید کلمه لا اله الا الله حصنو دژ من است و هر کس داخل آن شد از عذاب من در امان است .» آری بازگشت به خدا یکی از توصیههای مهم حضرت رضا (علیهالسلام) برای اصلاح سبک زندگی بیپشتوانه و بی برکت این روزها است. عـمل صالح؛ عامل نجـات از نظر اسلام نیت خوب و عمل صالح است که انسان را بالا می برد(فاطر، آیه 10) هر چند که اموری دیگر چون محبت و مودت اهل بیت(ع) نیز نقش دارد که خود بخشی از عمل صالح و ایمان واقعی است . اما انسان باید مواظب باشد که بدون عمل صالح و یا تنها بسنده کردن به محبت اهل بیت نمی تواند کارساز باشد. امامرضا(ع) به شیعیان هشدار می دهد و می فرماید: لاتَدَعُوا الْعَمَلَ الصّالِحَ وَ الإجْتِهادَ فى الْعِبادَةِ، اتِّكالاً عَلى حُبِّ آلِ محمّدٍ عليهم السلام؛ كار شايسته و كوشش در پرستش و عبادت را، تنها به اعتماد و پشت گرمىِ محبّت آل محمّد رها نكنيد. (فقه الرضا(ع)، ص 339) اگر بخواهیم داستان چنین افرادی را تمثیل وار بیان کنیم باید گفت چنین اشخاصی مثل کسی هستند که گوشه ای نشسته و می خواهند خرما به دهانشان بیاید؛ در حالی که خداوند حتی به حضرت مریم(س) فرمان میدهد که یک تکانی به خودش دهد و درخت خرما را بتکاند تا رطب تازه بریزد و از آن بهره مند شود. یعنی تنها به اتکای دعا نباشد بلکه تلاشی هم داشته باشد.(مریم، آیه 25) امامرضا(ع) نیز می فرماید: مَنْ سَأَلَ اللّهَ التَّوفيقَ وَ لَمْ يَجْتَهِدْ، فَقـَدِاسْتـَهْزَءَ بِنـَفْسِهِ؛ هركس از خداوند، توفيق بطلبد ولى تلاش نكند، او خـود را مسـخره كـرده اسـت. (مسند الامام الرضا(ع)، ج 1، ص 283)