کائنات از آخرین فرصت‌های دیپلماسی برای خروج از بحران گزارش می‌دهد
آمادگی ایران
برای روز 28 سپتامبر
میلاد حسابی- تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران از ساعت ۲۰ به وقت شرقی در روز ۲۸ سپتامبر علیه ایران احیا خواهند شد. بحث‌ها درباره فعالسازی مکانیزم ماشه شدت گرفته است. هر چند، رأی‌گیری روز جمعه به‌معنای آغاز اسنپ‌بک نیست و صرفاً یک رأی‌گیری رویه‌ای درباره قطعنامه کره‌جنوبی برای لغو تحریم‌ها خواهد بود. اما در صورت رد این قطعنامه، بازگشت خودکار تحریم‌ها در نیمه‌شب ۲۸ سپتامبر رخ خواهد داد؛ سناریویی که خطر تشدید تنش را جدی‌تر کرده است.
اظهارات عراقچی نشان می‌دهد تهران همچنان بر راه‌حل دیپلماتیک تأکید دارد و خود را مسئولیت‌پذیر در قبال تعهدات می‌داند. با این حال، ناکارآمدی اروپا و سایه سنگین اسنپ‌بک می‌تواند فضای بحران را به نقطه بی‌بازگشت برساند. اکنون نگاه‌ها به شورای امنیت دوخته شده تا ببیند آیا می‌تواند مسیر گفت‌وگو را جایگزین رویارویی سازد یا خیر.
گفته می شود که در تهران مقام‌ها در حال آماده‌سازی شرایط برای بازگشت قطعنامه‌ها هستند و مقام‌های بلندپایه امنیتی و سیاست خارجی، جلساتی را برای آماده‌سازی ذهن تجار و بازرگانان ایرانی برای مواجهه با شرایط جدید پس از بازگشت قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل برنامه‌ریزی کرده‌اند.
در طول هفته‌های گذشته نیز مقام‌های ایرانی از جمله وزیر امور خارجه و سخنگوی وزارت امور خارجه، به صورت مکرر تاکید کرده‌اند که بازگشت قطعنامه‌های پیشین اثرهای اقتصادی جدی بر جا نخواهد گذاشت و تحریم‌های سختگیرانه‌تری نسبت به آنچه در حال حاضر وجود دارد، ایجاد نخواهد کرد.
با این حال بازگشت ایران به فصل هفتم منشور ملل متحد و ادعای اینکه ایران تهدیدی برای صلح و امنیت جهانی است، هم از لحاظ حیثیتی و پرستیژ و هم از لحاظ افکار عمومی باعث ایجاد مشکل خواهد شد و نگرانی‌ها از تشدید تنش‌ها از جمله احتمال وقوع اقدام‌های جدید نظامی را تشدید خواهد کرد.
روزگاری از تعلیق قطعنامه‌های ۶گانه شورای امنیت سازمان ملل متحد به عنوان بزرگ‌ترین دستاورد برجام یاد می‌شد که توانسته‌است ایران را از تحت فصل هفتم منشور ملل متحد، حتی بدون یک روز اجرای قطعنامه‌ها خارج کند.
امروز امید ایران به تعداد کشورهایی است که به قطعنامه تمدید رای مثبت می‌دهند و در عین حال تهران بیش از پیش به حمایت روسیه و چین دل بسته است که اقدام اروپایی‌ها را غیرمشروع توصیف کردند و رسما اعلام کردند که بازگشت قطعنامه‌ها را نمی‌پذیرند.
با توجه به موضع روسیه و چین، پس از ۵ مهر یک اختلاف نظر حقوقی عمیق در شورای امنیت سازمان ملل متحد شکل می‌گیرد که در قالب آن طرف‌های غربی معتقد هستند ۶ قطعنامه پیشین علیه ایران اجرایی شده‌است، در حالیکه روسیه و چین و تعدادی انگشت‌شماری کشورهای دیگر معتقدند که این اقدام غیرمشروع و فاقد اعتبار است.
پنجره کوچک دیپلماسی
مقام‌های ایرانی معتقدند که اروپایی‌ها با استفاده از اهرم اسنپ‌بک خواهان گرفتن حداکثر امتیازهای ممکن از ایران هستند و قصدی برای کوتاه آمدن در مقابل راهکارهایی که منافع ایران را هم تامین کند ندارد.
با این حال هنر دیپلمات‌ها این است که حتی در شرایط سختی که طرف مقابل احساس اقتدار و دست بالا در مذاکرات دارد، بتواند به راهکاری مرضی الطرفین برسد.
مسعود پزشکیان و سید عباس عراقچی، هفته آینده را در نیویورک در میان رهبران و دیپلمات‌های ارشد جهانی می‌گذارنند، شاید این فرصت یک هفته‌ای، فرصتی باشد تا بتوان با ابتکارها و راهکارهای خلاقانه جلوی بازگشت قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت را تا پیش از ۵ مهر گرفت.
عراقچی در این مورد اظهار خوش‌بینی کرده‌است و نوشته‌است: «راهی برای حرکت به جلو وجود دارد، اما ایران نمی‌تواند تنها بازیگری باشد که مسئولیت اقدام را بر دوش می‌کشد.»
اگر دیپلمات‌های ایران تمام تلاش خود را انجام دهند و در این مسیر موفق نشوند، دست کم برای اینکه توپ شکست مذاکرات در زمین ایران باقی نماند، جمهوری اسلامی ایران باید شفاف اعلام کند که چه پیشنهادهایی را در اختیار اروپایی‌ها قرار داده‌است و آنها چرا این پیشنهادها را نپذیرفته‌اند.
کایا کالاس، نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، خواسته‌های طرف اروپایی را اینگونه بیان کرده‌است: «پنجره یافتن راه‌حل دیپلماتیک برای مسئله هسته‌ای ایران به سرعت در حال بسته شدن است؛ تنها چند هفته تا اعمال مجدد تحریم‌های بین‌المللی باقی مانده. ایران باید گام‌های معتبری برای پاسخگویی به خواسته‌های فرانسه، بریتانیا و آلمان بردارد و این به معنای نشان دادن همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اجازه دادن به بازرسی از تمامی سایت‌های هسته‌ای بدون تأخیر است.»
ایران باید به صورت شفاف اعلام کند که تا چه اندازه حاضر به همکاری با سه کشور اروپایی در این حوزه‌ها شده‌است و آیا علیرغم پیشنهاد ایران در خصوص همکاری در این حوزه‌ها، اروپایی‌ها باز هم حاضر به کوتاه آمدن نشده‌اند، یا نه!
توافق برد-برد ممکن است؟
فعالسازی اسنپ‌بک ممکن است پیروزی کوتاه‌مدت برای تروئیکای اروپایی به حساب بیاید که مدعی حمایت نظامی ایران از روسیه در جنگ اوکراین هستند و مترصد فرصتی برای تلافی بودند اما در بلندمدت، اروپا را در موقعیتی ضعیف‌تر قرار می‌دهد. تحولات پیرامون فعال شدن مکانیسم بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران در چند روز اخیر سرعت گرفته است. به نظر می‌رسد که آخرین تماس تلفنی وزرای خارجه تروئیکای اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) به همراه مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با «سید عباس عراقچی» وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران نتوانسته مواضع دو طرف را به هم نزدیک کند و هر دو طرف همچنان توپ عدم توافق را به زمین های یکدیگر پاس می‌دهند.
در آخرین تماس تلفنی وزرای خارجه تروئیکای اروپایی
با همتای ایرانی چه گذشت؟
وزرای خارجه تروئیکای اروپایی و «کایا کالاس» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا همگی بر یک روایت واحد از این تماس تلفنی تاکید داشتند، روایتی یکطرفه که در جامه مطالبه گری صرف بدون توجه به واقعیات میدانی چون خروج آمریکا از برجام، ناتوانی کشورهای باقیمانده در دفاع از برجام و مقابله با تحریم های یکجانبه آمریکا، تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی و ایالات متحده به ایران و تخریب تاسیسات هسته ای تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی هسته ای، از تهران می خواهد به تمام تعهدات پادمانی و برجامی عمل کرده و در غیراینصورت باید با بازگشت تحریم های چندجانبه شورای امنیت روبه رو شود. روایت وزارت خارجه ایران از پاسخ عراقچی به تکرار مطالبه سه کشور اروپایی بر چند محور استوار بود: نخست تاکید ایران بر اینکه اقدام سه کشور اروپایی برای بازگرداندن تحریم‌های لغو شده شورای امنیت، فاقد هرگونه توجیه قانونی و منطقی است. دوم تعهد تهران به حفظ فضای گفتگو و دیپلماسی برای جلوگیری از افزایش تنش‌ها. سوم نمایش حس نیت ایران در این مسیر با حصول توافق قاهره میان جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی برای از سرگیری همکاری در قالب شیوه‌نامه روشنی راجع به نحوه ایفای تعهدات پادمانی ایران در وضعیت جدید پساجنگ.
وزیر خارجه ایران از وزرای خارجه سه کشور اروپایی خواسته که با اتخاذ رویکرد مسئولانه و مستقل، از بازیگرانی که هیچ ارزشی برای دیپلماسی و اصول و قواعد حقوق بین‌الملل قائل نیستند، تاثیر نپذیرند.به گفته وزارت خارجه ایران، عراقچی در این تماس تلفنی فضای موجود را برای فرصت دادن به دیپلماسی به جای انتخاب گزینه تشدید تنش، مناسب دانسته و تاکید کرده که اکنون نوبت طرف‌های مقابل است که از این فرصت برای تداوم مسیر دیپلماتیک و جلوگیری از یک بحران قابل اجتناب استفاده کنند و جدیت و باورمندی خود را نسبت به دیپلماسی نشان دهند.
در شرایطی که تروئیکای اروپایی، ازسرگیری مذاکره با امریکا را یکی از شروط تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ دانسته اند، وزیر خارجه ایران از وزرای خارجه سه کشور اروپایی خواسته که با اتخاذ رویکرد مسئولانه و مستقل، از بازیگرانی که هیچ ارزشی برای دیپلماسی و اصول و قواعد حقوق بین‌الملل قائل نیستند، تاثیر نپذیرند.
جنگ روایت‌ها در دو اردوگاه تروئیکا و تهران
در شرایطی که گفته شده در این تماس تلفنی، طرح های برای فرصت دادن به دیپلماسی مطرح شده اما روایت دو طرف در این خصوص هم متناقض و از یکدیگر فاصله دارد. امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه در گفت و گویی با شبکه ۱۲ اسرائیل در پاسخ به این پرسش که آیا «اسنپ‌بک» قطعی شده است، گفت: «بله، فکر می‌کنم همین‌طور است. چون آخرین اخباری که از ایرانی‌ها داریم جدی نیست.»
مکرون در ادامه ادعا کرد که «عباس عراقچی»، وزیر خارجه ایران، «تلاش کرد پیشنهادی معقول» برای رسیدن به توافق با قدرت‌های اروپایی ارائه دهد، اما از سوی دیگر اعضای دولت ایران حمایتی دریافت نکرد.
این سخنان رئیس جمهور فرانسه با واکنش مستقیم وزیر خارجه ایران روبه رو شد. سیدعباس عراقچی پنجشنبه شب ۲۷ شهریور در پیامی در شبکه ایکس نوشت: «از جانب جمهوری اسلامی ایران، روز گذشته طرحی معقول و قابل‌اجرا را به همتایان اروپایی ارائه دادم تا از وقوع بحرانی غیرضروری و قابل اجتناب در روزهای آینده جلوگیری شود. با این حال، به‌جای آن که به محتوای این طرح پرداخته شود، ایران اکنون با مجموعه‌ای از بهانه‌ها و طفره‌روی‌های آشکار مواجه است؛ از جمله ادعای مضحکی مبنی بر اینکه وزارت امور خارجه نماینده تمام ساختار سیاسی کشور نیست. خوشحالم رئیس‌جمهور مکرون اذعان کرده است که طرح پیشنهادی که ارائه داده‌ام معقول است. اما او و جامعه جهانی باید بدانند که من از حمایت کامل تمامی ارکان جمهوری اسلامی ایران، از جمله شورای عالی امنیت ملی کشور، برخوردارم. شاید هم واقعیت آن باشد که در حقیقت این دستگاه دیپلماسی اروپا است که بیرون گود قرار دارد. از این رو، اکنون زمان آن فرا رسیده که شورای امنیت سازمان ملل وارد عمل شود و دیپلماسی را جایگزین تقابل سازد. خطر در بالاترین حد خود قرار دارد.
ایران پیش از این سهم خود را ادا کرده است:۱- امضای توافقی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که هم‌جهت با تعهدات داخلی و بین‌المللی ما، و علیرغم بمباران غیرقانونی تأسیسات هسته‌ای تحت پادمان ایران، فصل جدیدی از همکاری را با آژانس گشوده است.
۲- ارائه پیشنهادی خلاقانه، منصفانه و متوازن که به نگرانی‌های واقعی می‌پردازد و برای هر دو طرف سودمند است. عملی کردن این ایده می‌تواند به سرعت صورت پذیرد و با حل خطوط اصلی اختلاف، از بروز بحران جلوگیری کند. راهی برای حرکت به جلو وجود دارد، اما ایران نمی‌تواند تنها بازیگری باشد که مسئولیت اقدام را بر دوش می‌کشد.»
امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه طرح پیشنهادی ایران را معقول خوانده اما به نظر می رسد که در اردوگاه تروئیکای اروپایی از انسجام نظر در این خصوص خبری نیست. به عنوان مثال، پایگاه خبری اکسیوس در گزارشی همین طرح را ناکافی خوانده و نوشته است: اوایل همین هفته، ایران پیشنهادی جدید به سه کشور اروپایی فرستاد تا مهلت اسنپ‌بک را چند ماه تمدید کند، در ازای اقداماتی از سوی ایران در برنامه هسته‌ای‌اش و ازسرگیری مذاکرات با ایالات متحده.
یک منبع آگاه به خبرنگاران در جلسه توجیهی روز پنجشنبه گفت: «سه کشور اروپایی پیشنهاد اخیر ایران را از نظر محتوایی ناکافی می‌دانند، چرا که خواستار اقدامات بسیار گسترده‌ای مانند تمدید اسنپ‌بک یا حتی لغو کامل آن است، در حالیکه تنها در ازای اعلام نیت ایران ارائه شده و هیچ اقدام مشخصی از سوی ایران وجود ندارد.»
لارنس نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال نیز ادعایی کم و بیش مشابه را تکرار و ادعا کرده که تهران تا پیش از تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ حاضر به برداشتن گام های ملموس در این باره نیست.
در اینسوی میدان اما روایت ها بر دو اصل استوار است. نخست آنکه تروئیکای اروپایی در حال بازی در زمین آمریکا هستند و به نیابت از واشنگتن دست رد به بررسی پیشنهادها و ابتکاری روی میز زده اند تا به ظن خود تهران را برای پذیرش شروط واشنگتن برای از سرگیری مذاکرات تحت فشار قرار دهند.
المیادین در گزارشی در این خصوص نوشت: با اینکه توافق قاهره بخش مهمی از خواسته‌های اروپایی‌ها را برآورده کرده است، اما آنها در تماس‌های اخیر با شروط جدیدی صحبت می‌کنند. کشورهای اروپایی در مواضع خود نسبت به ایران در مذاکرات هیچ استقلالی نشان نمی‌دهند. با اینکه توافق قاهره بخش مهمی از خواسته‌های اروپایی‌ها را برآورده کرده است، اما آنها در تماس‌های اخیر از شروط جدیدی صحبت می‌کنند. پنجره دیپلماتیک هنوز باز است، اما نشانه‌ها از افزایش احتمال فعال شدن مکانیزم اسنپ‌بک به دلیل نقش واشنگتن حکایت دارد.
منابع دیپلماتیک المیادین اعلام کردند که انتظار می‌رود واشنگتن ایران را پس از فعال شدن مکانیزم اسنپ‌بک برای تحمیل شروط خود به از سرگیری مذاکرات دعوت کند. این منابع همچنین افزودند که فعال شدن مکانیزم اسنپ‌بک، توافق قاهره را لغو کرده و درهای همکاری میان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تهران را خواهد بست.
در شورای امنیت چه خبر است؟
همزمان با بالا گرفتن بحث های مستقیم و غیرمستقیم پیرامون آنچه در آخرین تماس تلفنی وزرای خارجه تروئیکای اروپایی و ایران گذشت، خبرگزاری آسوشیتدپرس اعلام کرد که شورای امنیت سازمان ملل روز جمعه ۲۸ شهریور درباره یک قطعنامه کره‌جنوبی در خصوص تحریم‌های اسنپ‌بک علیه ایران رأی‌گیری خواهد کرد. طبق روند «اسنپ‌بک» در قطعنامه ۲۲۳۱، کره‌جنوبی به‌عنوان رئیس شورای امنیت سازمان ملل، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را برای ادامه لغو تحریم‌های پیش از سال ۲۰۱۵ علیه ایران ارائه کرده است.
مهم‌ترین پرسش این است که سازوکار اجرایی شدن این قطعنامه چگونه خواهدبود؟ کوروش احمدی، دیپلمات پیشین ایران در نیویورک در این خصوص نوشت: «مضمون این پیش‌نویس قطعنامه این است که خواستار ادامه تعلیق قطعنامه‌های شش گانه شورای امنیت علیه ایران می‌شود. اگر این پیش‌نویس قطعنامه شکست بخورد، تحریم‌ها علیه ایران در خاتمه ۳۰ روز بعد از تاریخ نامه اعلام تخلف (۲۸ اوت) به طور اتوماتیک برخواهند گشت.
احتمال بسیار ضعیف برای توقف این روند تنها در صورتی است که ایران بتواند با ۳ کشور اروپایی در مورد شرایط سه گانه (همکاری فوری با آژانس و مذاکره "مستقیم و بدون قید و شرط" با آمریکا به توافقی برسد و در این مقطع با توجه به تلاقی و تاثیر متقابل دو ضرب الاجل ۲۸ سپتامبر و ۱۸ اکتبر و نقش مهمی که آمریکا به خاطر سررسید ۱۸ اکتبر خواهد داشت، کار بسیار بسیار مشکل خواهد بود هر چند در تئوری غیرممکن نیست. برای این منظور یک کار سیاسی در داخل کشور برای یک تصمیم سرنوشت ساز لازم است.
نکته مهم در خصوص رای گیری امروز این است که در صورت رای آوردن این پیش نویس، «اسنپ‌بک» به‌طور خودکار از نیمه‌شب ۲۸ سپتامبر برابر با پنج مهر اجرا خواهد شد. در این فاصله زمانی فرصت برای به نتیجه رسیدن توافقی که مانع اجرایی شدن اسنپ بک شود وجود خواهد داشت.اما آنچه که در مورد پیش‌نویس قطعنامه مهم است این است که آیا ۹ رای مثبت لازم برای تصویب شدن را خواهد آورد یا خیر. اگر ۹ رای مثبت را بیاورد به این معنی خواهد بود که اکثریت اعضای شورای امنیت موافق ادامه ملغی بودن ۶ قطعنامه ضد ایرانی هستند. در این صورت رای منفی حداقل یک عضو دائمی که به معنی وتو است، برای شکست قطعنامه لازم خواهد بود. اگر پیش‌نویس ۹ رای مثبت را بیاورد یک پیروزی اخلاقی و حیثیتی برای ایران خواهد بود و به این معنی خواهد بود که جامعه بین‌المللی مخالف بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران است و تنها با حربه وتو از تصویب قطعنامه جلوگیری شده است. اما اگر ۹ رای را نیاورد ۳ عضو دائمی نیاز به وتو نخواهند داشت و بدون وتو پیش نویس تصویب نخواهد شد.
با نگاهی به لیست اعضای کنونی شورای امنیت (الجزایر، چین، دانمارک، فرانسه، یونان، گویان، پاکستان، پاناما، کره جنوبی، فدراسیون روسیه، سیرالئون، اسلوونی، سومالی، بریتانیا و آمریکا) مشکل می‌توان احتمال داد که ۹ کشور از بین آنها به پیش‌نویس رای مثبت بدهند.»
نکته مهم در خصوص رای گیری امروز این است که در صورت رای آوردن این پیش نویس، «اسنپ‌بک» به‌طور خودکار از نیمه‌شب ۲۸ سپتامبر برابر با پنج مهر اجرا خواهد شد. در این فاصله زمانی فرصت برای به نتیجه رسیدن توافقی که مانع اجرایی شدن اسنپ بک شود وجود خواهد داشت.
ایران و اروپا تا ۲۰۲۵ - ۲۰۰۳ ؛ رابطه ای که هر روز سخت‌تر شد
مذاکرات هسته‌ای بین ایران و اروپا قصه سال ۲۰۱۵ و یا محدود به روایت های تند و تیزی نیست که دو طرف این روزها از مواضع هم بیان می کنند. این رایزنی ها که در چند مرحله به شکل «مذکرات منتج به نتیجه» در آمده سابقه‌ای طولانی دارد که عمدتا بر محور برنامه هسته‌ای ایران و تلاش برای رفع تحریم های وضع شده بر تهران استوار بوده است.
این گفت‌وگوها از سال ۲۰۰۳ میلادی آغاز شد، زمانی که سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) برای اولین بار با ایران وارد مذاکره شدند تا نگرانی‌های بین‌المللی را در مورد برنامه هسته‌ای ایران حل کنند.
در نوامبر ۲۰۰۴، ایران در نتیجه مذاکره با تروئیکا با تعلیق فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم موافقت کرد و در مقابل، اروپا وعده‌هایی برای کمک به برنامه انرژی هسته‌ای غیرنظامی ایران داد. این مذاکرات اولیه منجر به توافق موقتی شد اما در ادامه بدعهدی اروپایی ها کار را سخت کرد به گونه ای که این توافق هم ره به جایی نبرد و متوقف ماند.
تنش میان ایران و اروپا در ده سال پس از آن روند صعودی خود را طی کرد و پس از چندین دور مذاکره، در سال ۲۰۱۵ توافق موسوم به برجام بین ایران و گروه ۵+۱ امضا شد. این توافق محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای ایران اعمال کرد، مانند کاهش تعداد سانتریفیوژها و سطح غنی‌سازی، در مقابل رفع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران. همان تحریم هایی که اکنون با فعالسازی مکانیسم اسنپ بک در یک قدمی اجرای مجدد قرار گرفته اند.
در مذاکرات منتهی به برجام، اروپا نقش کلیدی در تسهیل این روند داشت و حتی پس از خروج ایالات متحده از توافق در سال ۲۰۱۸ توسط دونالد ترامپ، اروپایی ها در شورای امنیت سازمان ملل دستان خود را در اعتراض به یکجانبه گرایی آمریکا در خروج از توافق چندجانبه بالا بردند. در همان مقطع زمانی، تروئیکا از تهران خواستند که اجرای تعهدات خود را ادامه داده و جبران خروج آمریکا از برجام را به آنها واگذار کند. وعده ای که زمان ثابت کرد اروپایی ها از عهده اجرای آن بر نمی‌آیند و بر همین اساس ایران یک سال پس از خروج آمریکا از برجام، کاهش تعهدات برجامی به شکل پله ای را آغاز کرد.
ایران و اروپا در سال‌های اخیر چندین دور مذاکره برای احیای برجام برگزار کردند که این تلاش ها بعضا به دلیل اختلافات بر سر تحریم‌ها و بیش از آن تحت تاثیر تحولاتی حاشیه ای نظیر جنگ اوکراین یا جنگ غزه به نتیجه نرسیدند. در سال جاری میلادی ۲۰۲۵، با نزدیک شدن به مهلت انقضای برخی تحریم‌های سازمان ملل (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵)، گفت‌وگوها شدت گرفت و شامل دیدارهایی میان هیات های ایرانی و اروپایی در ژنو، استانبول و دیدارهای غیررسمی در سطوح مختلف در سایر پایتخت های اروپایی شد.
با نزدیک شدن به تاریخ ۱۸ اکتبر به نظر می رسید که تروئیکای اروپایی علیرغم مخالفت ایران با هر دو گزینه فعالسازی اسنپ بک و تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ به منظور مدیریت تنش و پرهیز از تحریک بیشتر تحولات جاری در منطقه غرب آسیا گزینه دوم را انتخاب کرده و با تمدید سه یا شش ماهه قطعنامه ۲۲۳۱، فرصتی دوباره به دیپلماسی بدهند.
تروئیکای اروپایی اما سالها پس از عدم اجرای تعهدات هسته ای خود حتی تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ را هم به اجرای سه شرط از سوی ایران منوط کردند: ۱.از سرگیری همکاری کامل با آژانس که در نتیجه جنگ دوازده روزه اسرائیل علیه ایران متوقف شده بود. ۲.مشخص شدن سرنوشت اورانیوم غنی شده ایران تا سطح ۶۰ درصد که تا پیش از حمله اسرائیل و آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران تحت نظارت و رصد کامل آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار داشت.۳. از سرگیری مذاکره با آمریکا.
آخرین فرصت دیپلماسی در آستانه بازگشت تحریم‌ها
پس از حملات نظامی آمریکا و اسرائیل به مراکز هسته‌ای ایران و توقف ورود بازرسان آژانس، فضای دیپلماسی بار دیگر به صحنه‌ای پر از ابهام و احتیاط تبدیل شد. توافق تازه تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اگرچه روی کاغذ به معنای تداوم همکاری است، اما در عمل به جای بازگشت کامل به روند نظارت‌های پیشین بیشتر شبیه به یک «آتش‌بس دیپلماتیک» تعبیر می‌شود. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، در اظهارنظری امیدوارانه این توافق را «دستاوردی با اهمیتی عمیق» خوانده است. با این حال، ناظران می‌گویند واقعیت میدانی چیز دیگری است: هنوز هیچ برنامه عملی برای بازگشت فوری بازرسان تدوین نشده و تردیدها درباره آینده همکاری‌ها پررنگ‌تر از گذشته است.
در سوی دیگر ماجرا، اروپا و آمریکا بی‌وقفه تلاش می‌کنند قطعنامه‌های تعلیق‌شده شورای امنیت را دوباره به جریان بیندازند؛ روندی که با شتاب پیش می‌رود و تا پایان سپتامبر تقریباً اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. چنین تحولی نه تنها می‌تواند پرونده هسته‌ای ایران را وارد مرحله‌ای جدید کند، بلکه تنش‌ها در خاورمیانه را به نقطه‌ای حساس و بی‌سابقه برساند.
کیت جانسون کارشناس ارشد مسائل بین الملل در نشریه فارن پالیسی می نویسد: «در میانه کشمکش‌های جدید، تهران تلاش می‌کند با تکیه بر آخرین ابزارهای فشار خود از جمله ذخایر اورانیوم غنی‌شده با درصد بالا دست برتر را در مذاکرات به دست آورد. این برگ‌های برنده، به زعم مقامات ایرانی، می‌توانند امتیازگیری در میدان دیپلماسی را تضمین کنند. با این حال، حملات نظامی ماه ژوئن معادله را دگرگون کرده است. ایران اکنون ترجیح می‌دهد این کارت‌های حساس را نه در برابر اروپا، بلکه مستقیماً در معامله‌ای احتمالی با واشنگتن خرج کند؛ مسیری که می‌تواند تعادل بازی قدرت را تغییر دهد.»
وی در ادامه تاکید می کند: کارشناسان هشدار می‌دهند که نشست مجمع عمومی سازمان ملل در اواخر سپتامبر، به مثابه آخرین پنجره برای تنفس دیپلماتیک باقی مانده است. اگر این فرصت از دست برود، چرخه‌ای شتاب‌گرفته از تشدید تنش، بازگشت تحریم‌ها و حتی انزوای بیشتر ایران در دستور کار قرار خواهد گرفت؛ چرخه‌ای که پیامدهای آن نه تنها بر تهران، بلکه بر کل معادلات امنیتی خاورمیانه سنگینی خواهد کرد.
کیت جانسون در نهایت معتقد است: حتی اگر توافقی موقت روی میز قرار گیرد، مسیر پیش رو همچنان پرسنگلاخ خواهد بود. تحریم‌های غرب علیه ایران به‌قدری «چسبنده» و عمیق‌اند که به‌سادگی کنار نخواهند رفت؛ تجربه سال‌های گذشته نشان داده شرکت‌های بزرگ غربی نیز به این زودی‌ها ریسک بازگشت به بازار ایران را نمی‌پذیرند. در این میان، بهترین سناریویی که برای تهران ترسیم می‌شود، دستیابی به توافقی مستقیم با واشنگتن است؛ توافقی که بتواند بخشی از فشار تحریم‌ها را عملاً کاهش دهد و دروازه‌های سرمایه‌گذاری منطقه‌ای را به روی اقتصاد ایران باز کند.
اما در صورت ناکامی دیپلماسی در هفته‌های آینده، بحران هسته‌ای ایران به مرحله‌ای پرخطر خواهد لغزید؛ مرحله‌ای که نه‌تنها شتاب حرکت تهران به سوی ظرفیت بالاتر را افزایش می‌دهد، بلکه خطر اقدام نظامی دوباره از سوی قدرت‌های خارجی را نیز جدی‌تر می‌کند. به بیان دیگر، پنجره فرصت برای گفت‌وگو باریک‌تر از هر زمان دیگری شده است.
خروج از ان‌پی‌تی؛ ضرر راهبردی و تزلزل در ائتلاف‌های بین‌المللی
به نقل از محسن پاک‌آئین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان: « خروج از ان‌پی‌تی به معنای آن است که ما عملاً به دشمن بهانه داده‌ایم که ایران در پی سلاح هسته‌ای است، در حالی که چنین چیزی در برنامه راهبردی ما وجود ندارد.» محسن پاک‌آئین تأکید می‌کند معاهده ان.پی.تی ستون رژیم جهانی عدم اشاعه است و ایران همواره از آن حمایت کرده است؛ امتناع از این پیمان نه‌فقط پیام روشنی مبنی بر قصد تولید سلاح هسته‌ای به دشمن می‌دهد، بلکه با اصول دکترین دفاعی و دیدگاه رهبری کشور نیز سازگار نیست. به باور او، اعلام خروج صرف برای نمایش قدرت یا ایجاد «تهدید توخالی» تنها به نفع مخالفان خواهد بود و ایران در مقام تصمیم‌گیرنده عقلانی، چنین گزینه‌ای را درست نمی‌داند.
سفیر پیشین در عین حال هشدار می‌دهد که تبعات عملی خروج فراتر از حرف است: حتی متحدان سنتی مانند روسیه و چین ممکن است در حمایت از تهران دچار تردید شوند و از دفاع قاطعانه از مواضع ایران خودداری ورزند. پاک‌آئین در پایان از رویکرد فعلی ایران به آژانس انتقاد می‌کند؛ اما تأکید می‌کند تعلیق همکاری به معنی قطع کامل رابطه نیست و اقدام مجلس برای بازگشت بازرسی‌ها را «درست و کارشناسی» می‌داند. او یادآور می‌شود تصمیم‌گیری نهایی در این زمینه باید با تکیه بر ملاحظات فنی، قانونی و امنیتی از سوی مجلس و شورای عالی امنیت ملی اتخاذ شود تا کشور از مسیر منافع ملی و حفظ حمایت‌های بین‌المللی منحرف نگردد.
توقف اسنپ بک پیچیده شده است
یک کارشناس مسائل بین‌الملل گفت که با توجه به مواضع ایران، اروپا و آمریکا، تاکنون به احتمال زیاد اسنپ‌بک فعال خواهد شد؛ چراکه نه در شرایط و مواضع ایران و نه اروپا نشانی از تغییر و انعطاف دیده نمی‌شود و از سویی زمان برای توقف اسنپ‌بک کافی نیست.
«کوروش احمدی» دیپلمات پیشین ایرانی درباره نقش و تاثیر اجرای توافق ایران و آژانس بر توقف اسنپ‌بک از سوی اروپایی‌ها گفت: طبعا دو طرف می‌توانند به توافقی در این رابطه برسند، اما باید دید که آنها تا چه حد مایل به نشان دادن انعطاف هستند. انعطاف مدنظر اروپا از سوی ایران این است که ایران با آژانس همکاری کند و تکلیف ذخایر اورانیوم غنی‌شده در سطوح مختلف را مشخص کند و برای بازرسی از سایت‌ها در همین زمان کم تا پایان دوره ۳۰ روزه اسنپ‌بک موافقت کند. مساله دیگر پذیرش مذاکره مستقیم با آمریکا از سوی ایران برای رسیدن به یک توافق جدید است که با توجه به مواضع ایران، بعید به نظر می‌رسد ایران آماده چنین انعطافی باشد.
وی با اشاره به بیانیه سه کشور اروپایی در نشست شورای حکام آژانس در هفته گذشته درباره ایران اظهار کرد: این بیانیه نیز نشان داد که مواضع اروپا همچنان در قبال ایران سخت‌گیرانه است. در این بیانیه گفته شده که همکاری با آژانس باید فوری و بلافاصله انجام شود، در حالی که ایران گفته است اول باید وضعیت سایت‌های هسته ای را به لحاظ امنیتی و زیست محیطی بررسی کند و بعد گزارشی از وضعیت سایت‌ها تهیه و به شورای عالی امنیت ملی ارائه کند و بعد از آن گزارش لازم را در اختیار آژانس قرار دهد. طبعا بعید است که چنین کاری بتواند در زمان باقی مانده تا ۲۸ سپتامبر (۸ مهر) نهایی شود، چرا که یک پروسه دو سه ماهه را باید برای آن در نظر گرفت. اروپایی‌ها همچنین در رابطه با مذاکرات میان ایران و آمریکا نیز خواستار انجام این کار بدون فوت وقت و قید و شرط هستند. در این رابطه نیز ایران گفته است که آمادگی مذاکره با آمریکا را دارد اما در مورد جزئیات آن صحبتی نشنیده‌ایم. احمدی با بیان اینکه مساله «زمان» در دستیابی به هرگونه توافق و عبور از شرایط کنونی، بسیار مهم و اثرگذار است، گفت: در فاصله اندک باقی مانده تا بازگشت قطعنامه‌های قبلی، باید دید تا چه حد دو طرف حاضر به انعطاف برای رسیدن به یک راه‌حل میانه هستند. در همین رابطه، محدودیت زمانی تا رسیدن به سررسید قطعنامه ۲۲۳۱ یعنی ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) هم مهم است. طرف غربی بسیار جدی است که این سررسید بدون تمدید آن یا بدون نهایی شدن اسنپ بک و بازگشت ۶ قطعنامه شورای امنیت، علیه ایران رد نشود.
راه برون رفت از چالش
این کارشناس مسائل بین‌الملل در پاسخ به این سوال که «تلاش ایران برای جلوگیری از اسنپ بک در این مدت را چطور ارزیابی می‌کنید؟» اظهار کرد: در چند ماه گذشته تحرک، ابتکار و تلاش خاصی که هدف آن به‌طور مشخص جلوگیری از فعال شدن اسنپ بک یا جلوگیری از نهایی شدن آن باشد، از ناحیه مقامات خودمان ندیده‌ایم و به نظر می رسد در این حوزه تمایلی به اقدامی جدی وجود ندارد. مقام معظم رهبری در سخنرانی اخیر خود با اعضای هیات دولت تأکید کردند که برای غلبه بر حالت نه جنگ نه صلح که دشمن قصد تحمیل دارد، «نباید منتظر تحولات بیرونی بود». این بیانات را برخی تفسیر به این کرده‌اند که در ارتباط با مذاکرات و برنامه هسته‌ای قرار نیست تحولی فوری شکل بگیرد و مشکلات داخلی را باید با تکیه بر توان داخلی حل و فصل کرد.
این دیپلمات پیشین کشورمان در پاسخ به اینکه «اجرای توافق ایران و آژانس که در قاهره امضا شد، تا قبل از ۲۸ سپتامبر از جمله در رابطه با بازگشت بازرس‌ها و ارائه گزارش فنی درباره سایت‌های هسته‌ای، می‌تواند نظر اروپا را برای دست برداشتن از اسنپ بک تامین کند؟» گفت: مساله دو چیز است؛ اول محدودیت زمان و دیگری شرایط سه‌گانه‌ای که طرف اروپایی برای بازگشت از تصمیم اسنپ بک قرار داده است.
مساله این است که حتی اگر طرف اروپایی و آژانس انعطاف نشان دهند و یک شروع خوبی را شاهد باشیم و ایران هم گزارش خود را به آژانس دهد و بازرسی‌هایی هم امکان پذیر شود و مذاکرات ایران و آمریکا هم به نحوی آغاز شود، باز هم مشکل ضییق وقت و محدودیت زمان وجود دارد و ممکن است مسئله ساز شود.
احمدی ادامه داد: اگر اروپا نامه‌ای مطابق بند ۱۳ قطعنامه ۲۲۳۱ به شورای امنیت بنویسد و بگوید مشکلی که در ارتباط با تخلف ایران مطرح کرده بود، حل شده و در نتیجه اسنپ بک متوقف شود، در آن صورت تکلیف قطعنامه ۲۲۳۱ چه می‌شود؟ آیا اروپا به لغو کامل قطعنامه رضایت می‌دهد؟ چراکه اگر اقدامی در مورد آن انجام نشود (نهایی شدن اسنپ بک یا تمدید سررسید) این قطعنامه در ۱۸ اکتبر مختومه خواهد شد. اگر بخواهند قطعنامه ۲۲۳۱ را تمدید کنند، مثلا برای ۶ ماه، در آن صورت آمریکا با حق وتو می‌تواند مسئله‌ساز شود.
اروپا احتمالا خواهد خواست که تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ قبل از توقف روند ۳۰ روزه اسنپ بک انجام شود و پس از آن نامه اروپا برای توقف روند اسنپ بک ارسال شود. به عبارتی رفع این چالش نیازمند این است که در مهلت باقی مانده تا ۲۸ سپتامبر اختلافات میان ایران و اروپا رفع شود و با توجه به مواضع ایران و نیز بیانیه اخیر سه کشور در آژانس بعید است روند به سمت حل و فصل این موضوع برود؛ شرایط الان بسیار پیچیده و پر ریسک شده است.
واسطه‌ها کارکرد مناسبی ندارند
این کارشناس مسائل بین‌الملل در پاسخ به این پرسش که «چرا یکی از شروط اروپا، درخواست برای مذاکرات مستقیم میان ایران و آمریکا است؟» گفت: از ۲۰ سال پیش تاکنون مشکل اصلی در رابطه با مساله هسته‌ای بین ایران و آمریکا مطرح شده‌اند. در این میان تنها توافقی که به نتیجه رسید، توافقی بود که در اثر مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا در مورد برجام به دست آمد. مذاکراتی که از طریق کشورهای ثالث به دست آمده در نهایت به نتیجه نرسیده است. تجربه سالها مذاکرات نشان داد که واسطه‌ها کارکرد مناسبی نتوانسته‌اند داشته باشند و کار پیش نرفته است.
اساسا نحوه مذاکرات غیر مستقیم را طرف آمریکایی توهین به خود می‌داند. شاید چند جلسه با واسطه بتوان مذاکراتی برگزار کرد، اما مساله آن قدر به لحاظ فنی و سیاسی پیچیده است که واسطه‌ها یا به عبارتی میانجی‌ها، پیچیدگی بحث را درک نمی‌کنند و معلوم نیست مطالب قابل انتقال به نحوی دقیق و درست به طرف دیگر منعکس شده یا خیر. حتی ساختار ۱+۵ هم در مقاطعی خواست ایران بود وگرنه چین و روسیه و دیگران دخالتی در این مباحث نداشتند. بنابراین اگر ایران با آمریکا به توافق برسد، اروپا هم از آن تبعیت می‌کند. معتقدم دیگر شرایط و تحولات به گونه‌ای نیست که بخواهیم درگیر واسطه‌ها شویم.
وی در پاسخ به اینکه با این شرایط توقف اسنپ بک غیر ممکن است؟ گفت: به احتمال زیاد اسنپ بک فعال خواهد شد؛ چرا که هم شرایط ایران و اروپا نشانی از همراهی ندارد و هم زمان برای توقف اسنپ بک کافی نیست.