افسانه «آرش» و «فرزاد “

  معین دریایی - یکی از مهم‌ترین برنامه‌های وزارت نفت دولت سیزدهم، تعیین تکلیف توسعه میادین مشترک نفتی و گازی در طول عمر ۴ ساله این دولت بوده است. حال با گذشت حدود دو سال از عمر دولت فعلی، بد نیست به مجموعه اقدامات شرکت ملی نفت در این حوزه پرداخته شود.
۲۸ میدان مشترک نفت و گاز ایران با همسایگان
ایران ۲۸ میدان نفت و گاز مشترک با کشور‌های همسایه از جمله عراق، عربستان، قطر، کویت، امارات متحده عربی، عمان، بحرین و ترکمنستان دارد که تقریبا در همه آن‌ها از بقیه همسایه‌ها عقب مانده است.
کشورمان با عراق پنج  میدان نفتی مشترک دارد، با عربستان چهار میدان نفتی، با امارات چهار میدان، در طول مرز مشترک آبی ایران و قطر هم میدان نفتی رشادت قرار دارد، همچنین لایه نفتی میدان پارس جنوبی که مهم‌ترین میدان مشترک ایران است هم بین ایران و قطر مشترک است.
در سال ۱۳۴۷ قراردادی بین ایران و عربستان سعودی امضا شد که به اختلاف دو کشور در مورد فلات‌قاره و خلیج‌فارس پایان داده یعنی مرز دریایی تعیین شده و با توجه به خط عمود منصف طبق قوائد خاص تقسیم شده است، در مورد میادین مشترک با قطر نیز حد و حدود مشخص است.
ماجرای اختلاف ایران با کویت بر سر میدان گازی آرش
در سال ۱۹۶۲ در میانه خلیج فارس ذخایر عظیم گازی کشف شد که حجم آن ۳۵ تا ۶۰ تریلیون فوت مکعب (۶۰ هزار میلیارد فوت مکعب) تخمین زده شد.
این میدان بین دو کشور ایران و کویت مشترک شناخته شد، که در سمت ایران با نام «آرش» و در سمت کویت با نام «الدوره» شناخته می‌شود.
این میدان گازی از میادین مشترک ایران، با کشور‌های کویت و عربستان است. ذخیره در جای گاز میدان آرش ۲۰ تریلیون فوت مکعب و ذخیره نفت در جای این میدان نیز نزدیک به ۳۱۰ میلیون بشکه برآورد می‌شود.
کویت با اطلاع از آغاز حفاری‌های اکتشافی توسط ایران، بحث شکایت در مراجع بین المللی را پیش کشید و در نهایت ایران نیز با هدف حسن همجواری تا تعیین تکلیف این موضوع و تعیین مرز‌های آبی فعالیت‌های اکتشافی و توسعه‌ای خود روی میدان آرش را متوقف کرد.
بعد از این رخدادها بود که از  سال ۲۰۰۰ عربستان و کویت در طرحی مشترک دوباره فعالیت‌های اکتشافی و توسعه‌ای را روی این میدان گازی بدون اطلاع ایران آغاز کردند ولی به دلیل اعتراض ایران این کار متوقف شد.
در تحولی دیگر، چند ماه پیش، عرب‌نیوز از توافق جدیدی بین عربستان و کویت خبر داده نوشته بود که طبق پیش‌بینی‌ها، انتظار می‌رود از این میدان گازی روزانه یک میلیارد فوت‌مکعب گاز طبیعی و ۸۴ هزار بشکه میعانات گازی برداشت شود که بنابر توافق صورت‌گرفته میان عربستان و کویت، این تولید قرار است به طور مساوی میان دو طرف تقسیم شود.
بر اساس این توافق، شرکت عملیات مشترک الخفی که یک شرکت با سرمایه‌گذاری مشترک آرامکو و شرکت کویتی نفت خلیج‌ است، برای مطالعات مهندسی به منظور توسعه این میدان گازی مطابق با فناوری‌های مدرن، کنسرسیومی تشکیل می‌دهد.
این میدان گازی بزرگ چندین سال است که به محل جدال ایران، عربستان و کویت تبدیل شده است. پیش از این نیز در سال ۱۳۹۸ مذاکراتی جدی میان عربستان و کویت درباره این میدان گازی مشترک انجام شد.
این در حالی است که هر سه کشور کویت، عربستان و ایران می‌توانند از میدان آرش برداشت کنند اما با توجه به مشکلات احتمالی سه کشور باید به صورت سه‌جانبه خط مرزی را دوباره مشخص کنند تا مسئله حقوقی خاصی مطرح نباشد.
چرا آرش مهم است؟
اهمیت میدان آرش علاوه بر حضور لایه‌های نفتی و گازی با مقدار زیاد میعانات گازی، حفظ حاکمیت کشورمان بر آب‌های این منطقه و مناقشه مرزی است که طی حدود ۱۰ سال اخیر توسط کشور کویت به وجود آمده است.
بر اساس اطلاعات موجود و قوانین بین المللی، نظیر عمق آب و فاصله تا سرزمین خشکی، مرز دریایی در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی تعیین شده که همین مرز مورد قبول و تاکید کشورمان است. طبق این مرز، حدود ۴۰ درصد ساختمان نفتی و گازی موجود میدان آرش در آب‌های ایران قرار دارد.
البته تغییر موضع سوال برانگیز کویت در دور جدید اختلاف نظر‌ها در خصوص میدان آرش، حاکی نشان از غلبه دلایل سیاسی بر این مناقشه گازی است.
اگر این میدان گازی بدون حضور ایران برداشت شود به معنی آن است که ایران فرصت خود را از دست داده و رفته رفته سهم ایران از این میدان گازی کم می‌شود.
عربستان به میدان آرش ورود کرده، ما هم ساکت نشسته‌ایم
دیروز رییس هیأت مدیره انجمن شرکت‌های حفاری نفت و گاز ایران گفت: عربستان به میدان آرش ورود کرده، ما هم ساکت نشسته‌ایم. به طوری که به نظر می‌رسد میادین مشترک را به همسایگان واگذار کرده‌ایم.
هدایت‌الله خادمی درباره همکاری گازی ایران و عربستان در حوزه میادین مشترک اظهار داشت: آنچه تاکنون مشخص شده عربستان رقیب نفتی ما است و از زمانی که اوپک تشکیل شد همواره رقیب ما بوده است. در برهه‌ای ما همه‌کاره اوپک بودیم اکنون این مسئولیت به لحاظ سیاسی و مدیریت و همچنین تصمیم‌گیری در زمینه قیمت به عربستان رسیده، همچنین به لحاظ میزان تولید از  مخازن نیز عربستان گوی سبقت را از ما ربوده است.
وی که با ایلنا گفت و گو می کرد، افزود: از سوی دیگر ما میادین مختلفی از جمله فرزاد B و A، آرش و فروزان را با عربستان مشترک هستیم. این کشور به طور جدی توسعه داده و برداشت داشته است اما باوجودی که اولین چاه‌های اکتشافی را هم ما حفر کردیم امروز عربستان برداشت بیشتری دارد و ما کاری نکرده‌ایم، مثلا در فرزاد A عربستان برداشت با برنامه‌ای را پیش می‌برد و ایران کاری نکرده، در فرزاد B ما یک دکل حفاری مستقر کرده بودیم اما اکنون این دکل بیکار شده و به پهنه سرزمینی برگشته است. عربستان تعداد بسیار زیادی دکل دریایی در این منطقه مستقر کرده است، در گذشته چند دستگاه دکل شرکت آبان در ایران کار می‌کرد اما متوقف شد، اکنون عربستان اکثر دستگاه‌های دریایی شرکت آبان را خریداری کرده و در میادین مشترک با ما مستقر کرده و تقریبا در حال تخلیه میادین است.
رییس هیأت مدیره انجمن شرکت‌های حفاری نفت و گاز ایران گفت: ایران در سال ۱۳۴۶ با مشارکت یک شرکت ژاپنی در میدان آرش نفت و گاز کشف کرد و در سال ۲۰۱۳ شروع به تولید کردیم. ذخیره گاز درجای میدان یک تریلیون فوت مکعب و میزان نفت ذخیره‌شده آن ۴۲ میلیون بشکه و مهمترین میدان توسعه نیافته و استراتژیک کشور است که ۴۰ درصد آن در ساختارهای زمین‌شناسی و آب و خاک ایران قرار گرفته است. اما متاسفانه اقدامی صورت ندادیم، این میدان در اصل مشترک بین ایران و کویت است اما عربستان با تهدید کویت در پی سهم‌خواهی از میدان است و اکنون ریاض یک مانع بزرگ بر سر راه ایران برای توسعه این میدان است.
وی تاکید کرد: اگر ما امسال برداشت از میادین آرش و فرزاد A و B را شروع نکنیم دیگر قابل برداشت نیستند چون از نظر اقتصادی فایده‌ای ندارد چراکه عربستان و کشورهای همسایه در حال تخلیه هستند، بنابراین عربستان رقیبی است که دست ما راخوانده است و متاسفانه با ندانم‌کاری ما توانسته از میادین مشترک با ما بیشترین استفاده را کند. اکنون اگر هم ما مشارکت کنیم بازهم نمی‌توانیم منویات توسعه‌ای و برداشت را در این میادین جامه عمل بپوشانیم.
خادمی بیان داشت: در میدان فرزاد B و A برخی مطالعات توسط شرکت هندی انجام شده بود ولی فعلا کاری نکرده‌ایم، در میادین مشترک تنها می‌توانیم ادعا کنیم زمان اصلاحات پروژه اجرا شده و بعد از آن اتفاق خاصی نیفتاده است و بعد از آن برنامه خاصی نداشته‌ایم.
وی خاطرنشان کرد: اکنون نباید انتظار داشته باشیم که بتوانیم با کشور عربستان برنامه‌های مشترک را پیش ببریم. اگر قرار است ما کار توسعه‌ای را با کشوری همکاری کنیم در نهایت می‌توانیم با چین و حتی روسیه وارد معامله شویم اگر ارتباط ما با این کشور مثل عمان روال عادی داشت شرایط فرق داشت اما اکنون نمی‌توانیم بگوییم عربستان چشم‌داشتی به ذخایر ما ندارد.
رییس هیأت مدیره انجمن شرکت‌های حفاری نفت و گاز ایران یادآور شد: اکنون عربستان به میدان آرش ورود کرده، ما هم ساکت نشسته‌ایم گویی میادین مشترک را به همسایگان واگذار کرده‌ایم و دلیل این است که یا ناکارآمدیم یا آنها مسیر خود را به‌خوبی می‌شناسند و برنامه‌های دوراندیشانه‌ای را دنبال می‌کنند. در هر حال اکنون لازم است که مجلس و سازمان‌های نظارتی ورود کنند.
صفر تا صد برنامه شرکت نفت برای توسعه ۱۱ میدان مشترک نفتی  
توسعه و بهره‌برداری یکپارچه میادین مشترک یاران (مشترک با عراق): قرارداد توسعه و بهره‌برداری یکپارچه میدان مشترک یاران (شمالی و جنوبی) بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت توسعه صنعت نفت و گاز پرشیا با اخذ مصوبه شورای اقتصاد تنفیذ شده و عملیات اجرایی آن آغاز خواهد شد. جمع سرمایه‌گذاری مستقیم در این قرارداد ۲۲۷ میلیون دلار بوده و هدف این طرح، افزایش تولید از این میدان در دوران ۱۰ ساله قرارداد به میزان حدود ۳۹.۵ میلیون بشکه نفت خام است.
توسعه و بهره‌برداری میدان مشترک سهراب (مشترک با عراق): قرارداد توسعه و بهره‌برداری میدان مشترک سهراب پس از دریافت مجوزهای لازم از شورای اقتصاد و هیئت تطبیق قراردادهای نفتی اجرایی شد که با انجام تمهیدات لازم، مطالعات مقدماتی آن آغاز شده است. عملیات اجرایی این طرح نیز در هفته دولت آغاز شد. حجم سرمایه گذاری مستقیم در این قرارداد ۸۴۰ میلیون دلار بوده و هدف این طرح تولید از میدان در دوران ۲۰ ساله قرارداد به میزان حدود ۱۶۲ میلیون بشکه نفت خام است.
توسعه و بهره‌برداری میدان مشترک لایه نفتی پارس‌جنوبی (مشترک با قطر): طبق بررسی‌های صورت گرفته در ابتدای دولت سیزدهم، مشخص شد امضای قرارداد توسعه و بهره برداری میدان مشترک لایه نفتی پارس جنوبی به دلیل اختلاف بین طرفین مدتها بلاتکلیف مانده است. به منظور نهایی‌سازی این قرارداد جلسات متعددی برگزار و در نهایت این قرارداد ۵۰۰ میلیون دلاری در اسفند ۱۴۰۰ امضا شد.  
توسعه و بهره‌برداری میدان مشترک دهلران (مشترک با عراق): در سفر اخیر رییس جمهور محترم به کشور روسیه، تفاهمنامه مطالعه توسعه این میدان نفتی با یک شرکت روسی امضا شد. همزمان با انجام مطالعات فنی، مذاکرات قراردادی بین طرفین نیز آغاز شده است. همچنین به موازات، مناقصه توسعه این میدان در قالب طرح نگهداشت و افزایش تولید نفت در حال اجرا است تا در صورت عدم حصول نتیجه در مذاکره با طرف روسی این راهکار اجرایی شود.
توسعه و بهره برداری میدان مشترک آذر (مشترک با عراق): به منظور توسعه فاز دوم میدان، تفاهم‌نامه توسعه این فاز، با مشارکت شرکت‌های سرمایه‌گذاری اهداف و مهندسی و ساختمان صنایع نفت (اویک) در اسفند ماه ۱۴۰۰ منعقد شد. همچنین تفاهمنامه‌ای نیز با شرکت روسی گازپروم به منظور مطالعه توسعه میدان آذر در تیرماه ۱۴۰۱ امضا شده است. اقدامات اجرایی به منظور انجام مطالعات این تفاهمنامه‌ها در شرکت ملی نفت ایران در حال انجام است.
توسعه و بهره‌برداری میدان مشترک اروند (مشترک با عراق): برنامه حفر دو حلقه چاه توصیفی توسط شرکت نفت و گاز اروندان در دست اقدام است که بر اساس آن مطالعات میدان تکمیل و متعاقبا اقدامات توسعه‌ای انجام خواهد شد.
توسعه و بهره‌برداری میدان مشترک چنگوله (مشترک با عراق): تفاهمنامه مطالعه توسعه این میدان با شرکت گازپروم در تیرماه سال جاری امضا شده است. با توجه به اینکه شرکت گازپروم نفت قبلا این میدان را مطالعه کرده و پیشنهاد فنی ارائه شده مورد تایید شرکت ملی نفت ایران قرار گرفته است، در صورت جدیت طرف روسی می‌توان مذاکرات قراردادی را به سرعت آغاز کرد.
همچنین شرکت ملی نفت ایران با اخذ مجوز شورای اقتصاد، به منظور تسریع در توسعه میدان، طرح تولید زودهنگام میدان چنگوله با هدف دستیابی به تولید ۱۵ هزار بشکه در روز و استفاده حداکثری از تاسیسات سطح الأرضی موجود در قالب EPC-D/F را در دست اقدام دارد. در این سناریو تهیه اسناد مناقصه و مذاکره با شرکت‌های متقاضی ایرانی در حال انجام است تا در صورت عدم حصول توافق با شرکت‌های روسی توسعه این میدان از طریق مناقصه و با استفاده از توان داخلی صورت پذیرد.
توسعه و بهره‌برداری میادین آبان و پایدار غرب (مشترک با عراق): میادین آبان و پایدار غرب تولیدی بوده و قرارداد توسعه این میادین بین شرکت ملی نفت ایران و مشارکت یک شرکت روسی و دانا انرژی در حال اجرا است. شایان ذکر است با وجود سرمایه‌گذاری شرکت روسی در طرح، به جز در بخشی از اقلام محدود نظیر پمپ‌های درون چاهی، کلیه بسته‌های کاری به پیمانکاران و سازندگان داخلی واگذار شده است.
توسعه و بهره‌برداری میدان آرش (مشترک با کویت): با توجه به اخبار آغاز همکاری مشترک کشورهای عربستان و کویت جهت توسعه بخش مشترک میدان آرش و دستور شورای عالی امنیت ملی مبنی بر ارایه برنامه توسعه میدان، فاز زودهنگام توسعه میدان مشترک ارش با هدف دستیابی به تولید ۶ هزار بشکه نفت خام در روز تهیه و مورد تصویب هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران قرار گرفت. لذا جهت آغاز عملیات اجرایی و اعزام کشتی ژئوفیزیک و دکل حفاری، مکاتبه با ستاد کل نیروهای مسلح و همچنین شورای عالی امنیت ملی انجام و شروع فاز اجرایی آن منوط به اتخاذ تصمیم در شورای عالی امنیت ملی است.
توسعه و بهره برداری میدان فروزان (مشترک با عربستان): شرکت ملی نفت ایران برای تولید حداکثری از میدان مشترک فروزان پروژه‌ای در قالب طرح نگهداشت و افزایش تولید نفت تعریف کرد که این پروژه با مبلغ ۲۸۸ میلیون یورو به مشارکت پتروپارس و مبین سازه خلیج فارس واگذار شد و تاکنون پیشرفت ۱۸ درصدی داشته است. در دولت سیزدهم دو دکل حفاری فعال و عملیات ساخت جکت‌ها آغاز و کالای موردنیاز در بخش جاکت‌ها تأمین شده است.
در مجموع به نظر می‌رسد توسعه و بهره‌برداری از میادین مشترک در دولت سیزدهم از اولویت ویژه‌ای برخوردار بوده است به گونه‌ای که تقریبا همه میادین مشترک نفتی و گازی تعیین تکلیف شده‌اند که باید برای قضاوت درباره نتایج آن منتظر ماند.