جبران مالی عقب ماندگی‌ حوزه فرهنگ و هنر

  رضا تقی آبادی -نسبت بودجه فرهنگی به بودجه عمومی کشور در این چهل و چند سال تفاوت چشمگیری نداشته است. نسبت بودجه فرهنگی در این سال‌ها از یک سطح مشخصی فراتر نرفته و همواره میان ۱ تا ۴ درصد در نوسان بوده، به‌گونه‌ای که کمترین آن ۱.۲۶ درصد در سال ۱۳۶۰ و بیشترین آن ۳.۶ درصد در سال ۱۳۹۱ بوده است.
در بودجه ۱۴۰۱ در مجموع بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومان به متولیان فرهنگی پرداخت می‌شود که با توجه به بودجه ۸۴۱ هزار میلیاردی دولت سهمی کمی بیشتر از ۲ درصد را برای فرهنگ تخصیص داده است.
در جلسات مختلف کارشناسی، ۹ دستگاه به عنوان دستگاه‌های اصلی متولی فرهنگ کشور شناسایی شدند. بالتبع سه وزارتخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و وزارت ورزش و جوانان، نخستین دستگاه‌ها بودند. بجز اینها سازمان صدا و سیما نیز به عنوان دستگاه اصلی شناسایی شد. همچنین سازمان تبلیغات اسلامی برای اینکه بتواند مرجعیت دستگاه‌های دینی را برعهده داشته باشد به عنوان دستگاه اصلی شناسایی شد. شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی حوزه‌های علمیه، شورای برنامه‌ریزی مدیریت حوزه‌های علمیه خراسان و شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه خواهران نیز به عنوان دستگاه‌های اصلی شناسایی شدند.
به همین دلیل وزارت ورزش و جوانان ۳.۱۲۴ هزار میلیارد تومان، وزارت فرهنگ و ارشاد ۵.۰۸ هزار میلیارد تومان، وزارت صنایع دستی ۲.۱۴۷ هزار میلیارد تومان، صدا و سیما ۵.۶۰۸ هزار میلیارد تومان، سازمان تبلیغات اسلامی ۱.۵۳۴ هزار میلیارد تومان، شورای عالی انقلاب فرهنگی ۰.۳۳۷ هزار میلیارد تومان، شورای عالی حوزه‌های علمیه ۱.۷۱۸ هزار میلیارد تومان، شورای برنامه ریزی مدیریت‌های حوزه‌های علمیه خراسان ۰.۱۶۸ هزار میلیارد تومان و شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه خواهران ۰.۴۶۰ هزار میلیارد تومان در بودجه ۱۴۰۱ اختصاص داده شده که در مجموع بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومان به متولیان فرهنگی پرداخت می‌شود که با توجه به بودجه ۸۴۱ هزار میلیاردی دولت سهمی کمی بیشتر از ۲ درصد را در این بودجه داراست.
جمله اختصاص ۲ درصد اعتبارات دستگاه‌های اجرایی به بخش فرهنگ
به گفته وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، اقدام ارزشمندی در بودجه دولت صورت گرفته است که از آن جمله اختصاص ۲ درصد اعتبارات دستگاه‌های اجرایی به بخش فرهنگ است که می‌تواند تحول آفرین باشد.اسماعیلی تصریح کرد: پیش‌بینی می‌شود اقدام دولت به اختصاص ۲ درصد اعتبارات دستگاه‌های اجرایی به مقوله فرهنگ ۲ رویکرد را ایجاد کند؛ اول اینکه مدیریت و سیاست‌گذاری واحدی در هزینه کرد دستگاه‌های اجرایی به وجود می‌آورد و دوم اینکه، این اقدام جهشی در اعتبارات فرهنگی ایجاد می‌کند که کمک می‌کند بخشی از عقب ماندگی‌های حوزه فرهنگی و هنری در سال‌های اخیر از این طریق جبران شود.
سرجمع اعتبارات امور فرهنگ چقدر است؟
ماه پیش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «بررسی لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور گزارشی منتشر کرد.در چکیده این گزارش آمده بود:اعتبارات امور فرهنگ از ۲۳۲,۴۲۹,۷۶۲ میلیون ریال (حدود بیست و سه هزار و دویست میلیارد تومان) در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ به رقم ۲۲۹,۳۹۸,۴۰۸ میلیون ریال (حدود بیست و دو هزار و نهصد میلیارد تومان) در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ کاهش یافته است. به عبارتی سرجمع اعتبارات امور فرهنگ مجموعاً نسبت به سال گذشته ۱/۳ درصد کاهش داشته است. همچنین کاهش سهم اعتبارات امور فرهنگ از منابع بودجه عمومی نشان می‌دهد که دولت تمرکز اندکی بر سیاست حمایتی از بخش فرهنگ داشته است. ازاین رو سهم اعتبارات امور فرهنگ از مجموع امور ده گانه از ۲/۷ در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ به ۲/۲ در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ کاهش یافته است. نکته حائز اهمیت کاهش شدید اعتبارات فصل دین و مذهب به میزان ۳۸ درصد است. اعتبار لحاظ شده برای سرجمع فصل دین و مذهب در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ در حدود ۲,۶۰۰ میلیارد تومان پیش بینی شده که این رقم در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ بدون احتساب ردیف یارانه در حدود ۳,۵۰۰ میلیارد تومان (یارانه ۷۴۰ میلیارد تومان است) را مجلس شورای اسلامی تصویب کرده بود. مهم‌ترین تبصره در احکام لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ بند «ز» تبصره «۹» است که ذیل آن دستگاه‌های اجرایی مندرج در این قانون و پیوست‌های آن مجازند تا دو درصد از بودجه هزینه‌ای خود را برای هم افزایی و ارتقای فعالیت‌ها و تولیدات فرهنگی از قبیل موضوع‌های قرآنی، نمایشی، مطبوعاتی، رسانه‌ای نوین، نشر و کتاب و گردشگری اختصاص دهند. پیشنهاد مشخص این است که حکم به جای «تا دو درصد مجاز» به «نیم درصد مکلف» تغییر یابد. در سال‌های اخیر، با ارائه لایحه بودجه کل کشور، به شیوه‌ای غیرکارشناسانه، اعتبارات فرهنگی به ویژه مذهبی و حوزوی مورد انتقاد قرار می‌گیرد. قابل ذکر است هیچکدام از اعتبارات دولتی که رقمی در حدود پنج هزار میلیارد تومان است، برای معیشت طلاب و اساتید حوزه‌های علمیه مصرف نمی‌شود؛ زیرا اداره حوزه‌های علمیه به طور سنتی از سوی مراجع تقلید از طرق گوناگونی مانند وجوهات شرعی و کمک‌های مردمی تأمین می‌شود. از این میزان اعتبارات دولتی نیز بخش عمده‌ای در حدود دوهزار و هشتصد میلیارد تومان صرف بیمه طلاب می‌شود که به نوعی به صندوق دولت بازمی گردد. در مورد ادغام ردیف‌های دستگاه‌های دینی تبلیغی باید گفت تا هنگامی که این ادغام، براساس سیاست مشخص و رویکرد علمی و پژوهشی متقن نباشد، عملاً به حذف یا کاهش بهره وری دستگاه‌های فرعی به خصوص درباره نهادهای فرهنگی منجر می‌شود. مضافاً این گونه ادغام به طور کلی، مسائلی چون تعارض دستگاه‌ها و نقصان در شفافیت و کاهش نظارت را در پی خواهد داشت. در خصوص مقایسه اعتبارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ با قانون بودجه سال ۱۴۰۰ باید به چند نکته توجه داشت: مقایسه میان برنامه‌ها با توجه به تغییرات صورت گرفته در لایحه نسبت به قانون بودجه سال ۱۴۰۰، تا حدودی امکان پذیر نیست. سرجمع اعتبارات دستگاه اصلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دلیل تغییراتی که انجام شده امکان مقایسه را دشوار کرده است. افزایش ۸۰ درصدی اعتبار مربوط به تملک دارایی‌های سرمایه‌ای در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ناشی از تجمیع اعتبار برنامه‌های مشترک دستگاه‌های تابعه بوده که در اعتبار این وزارتخانه تجمیع شده است. چنانکه کاهش ۱۰۰ درصدی اعتبار چند دستگاه تابعه نشان می‌دهد که تخصیص اعتبار آنها به وزارتخانه واگذار شده است. از محل اعتبارات بخش حمایت از تولید و اشتغال (صندوق پیشرفت و عدالت ایران – توزیع ملی و استانی) در قسمت مصارف جدول تبصره «۱۴»، برای امکان دستیابی بیشتری به اهداف اقتصاد فرهنگ در استان‌ها و کسب و کارهای آسیب دیده از بیماری کووید ۱۹، ضروری است اعتبار لازم برای بخش فرهنگ را (همانند قانون بودجه سال ۱۴۰۰) فراهم کرد. ضمناً مقتضی است همه مصوبات مجلس شورای اسلامی در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ پیرامون امور فرهنگ ذیل جدول تبصره «۱۴» برای بودجه سال ۱۴۰۱ احیا شود.
شاخص برابری قدرت خرید در ایران وجهان
از آنجا که مقایسه رقم بودجه فرهنگی دولت‌ها بدون در نظرگرفتن شاخص قدرت خرید، منجر به قضاوت نادرستی از ارقام می‌شود، تمامی ارقام بودجه فرهنگی برای هر یک از دولت‌ها با شاخص برابری قدرت خرید (PPP) تعدیل شده است. آمارها نشان می‌دهد رقم بودجه فرهنگی کشور در سال ۲۰۱۹ با لحاظ شاخص برابری قدرت خرید معادل ۳.۹ میلیارد دلار بوده است. همین شاخص برای رژیم صهیونیستی ۵.۹، روسیه ۷.۳، ترکیه ۱۵.۴، ژاپن ۲۲.۷، کره جنوبی ۲۲.۸، آلمان ۴۸.۵، امریکا ۵۹ و چین ۸۴.۱ میلیارد دلار بوده است. در نتیجه طبق این شاخص، ایران در مقایسه با این کشورها، کمترین میزان هزینه کرد در موضوعات فرهنگی را دارد. همچنین با توجه به نقش مهم جمعیت در تشخیص بزرگی ارقام بودجه، سرانه بودجه فرهنگی در هر یک از این مناطق نیز محاسبه شد. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد سرانه بودجه فرهنگی برای هر ایرانی در سال ۲۰۱۹ و براساس شاخص برابری قدرت خرید معادل ۴۸ دلار بوده است. این شاخص اما برای روسیه ۵۰، چین ۵۹، امریکا و ژاپن ۱۸۰، ترکیه ۱۸۸، کره جنوبی ۴۳۹، آلمان ۵۸۴ و رژیم صهیونیستی ۶۵۲ دلار بوده است. در واقع ایران در مقایسه با دیگر دولت‌ها، حائز کمترین بودجه سرانه فرهنگی است. علاوه بر این موارد، سهم فرهنگ از کل بودجه نیز قابل توجه است. در این شاخص برخلاف شاخص‌های قبلی، ایران در پایین‌ترین جایگاه قرار ندارد. آمارها نشان می‌دهد سهم فرهنگ از کل بودجه در امریکا ۰.۷ درصد، روسیه ۰.۹، ژاپن ۱.۱، چین ۱.۶، ایران ۱.۷، ترکیه ۲.۱، آلمان ۲.۳، کره جنوبی ۳ و رژیم صهیونیستی ۳.۹ درصد است. طبق این شاخص ایران جزو کشورهای با هزینه کرد متوسط در حوزه فرهنگ قرار می‌گیرد. با توجه به ارقام به‌دست آمده مشخص می‌شود رقم خالص هزینه کرد ایران در امور فرهنگی در مقایسه با دیگر کشورهای منتخب چندان بالا نیست. با این حال با در نظر گرفتن بزرگی اقتصاد هر یک از کشورها و نسبی کردن ارقام بودجه فرهنگی در تناسب با رقم کل بودجه، مشخص می‌شود ایران جزو کشورهای متوسط در میزان تخصیص بودجه فرهنگی به شمار می‌رود، به‌طوری که سهم امور فرهنگی از کل بودجه نزدیک به میانگین کشورهای منتخب است. مقایسه این ارقام با دیگر کشورهای منتخب، تصویر دقیق‌تری از کمیت بودجه فرهنگی کشور ارائه می‌دهد. البته قضاوت درباره رقم بودجه فرهنگی نیازمند دخیل کردن عوامل دیگر از جمله کارآمدی نهادهای گیرنده بودجه و سنجش اولویت‌های دیگر کشورهاست.
سهم ۲ درصدی فرهنگ از بودجه‌ عمومی کشور شایسته نیست
نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس گفت: از اهمیت فرهنگ و نقش بی‌بدیل آن در توسعه سخن می‌گوییم درحالی‌که سهم فرهنگ از بودجه‌ عمومی کشور، تنها کمتر از ۲ درصد است که این شایسته نیست.  غلامرضا منتظری گفت: در بودجه ۱۴۰۱ که کلیاتش چندی پیش در مجلس به تصویب رسید،  اعتبار بخش فرهنگ مورد انتظار ما نیست، لذا باب گفتگو را با چهره های تاثیرگذار باز کردیم.  وی افزود: در تلاش هستیم در حد توان خود، گامی هر چند کوچک در جهت رفع موانع و افزایش اعتبارات فرهنگی برداریم. منتظری گفت: مبلغ ۷۵۰ میلیارد برای حمایت از موسسات فرهنگی هنری و ادبی اختصاص پیدا کرد که تا پایان سال ۱۴۰۰ باید هزینه شود.
دولت و مجلس به دنبال افزایش سهم فرهنگ در بودجه هستند
رئیس امور فرهنگ،گردشگری و ورزش سازمان برنامه و بودجه گفت: مجلس و دولت به دنبال این هستند تا سال آینده سهم فرهنگ را در بودجه افزایش دهند. حجت الاسلام «مهدی رجایی‌نیا» اظهار داشت: جلسه‌های مشترکی از سوی سازمان برنامه و بودجه با کمیسیون فرهنگی برگزار شده که در آن مباحثی خوبی مطرح شده است. وی افزود: باید با مشارکت مجلس این سهم افزایش یابد چراکه این سازمان به دنبال اجرای برنامه‌های اثر بخش فرهنگی و گردشگری است. رئیس امور فرهنگ، گردشگری و ورزش سازمان برنامه و بودجه با بیان اینکه دستگاه‌های فرهنگی باید از ظرفیت‌های موجود استفاده کنند گفت: درصدد هستیم تا دستگاه‌های فرهنگی را به یکدیگر نزدیک کنیم و اشتراکات را بر روی نقشه بیاوریم تا همه دستگاه‌ها از آن بهره مند شوند.  وی ادامه داد: نباید این ظرفیت‌ها تنها در اختیار یک بخش قرار گیرد بلکه همه دستگاه‌ها باید از آن بهره‌مند شوند. رجایی نیا با اشاره به اینکه اکنون در برنامه ششم توسعه حرکت می‌کنیم گفت: در بودجه سال ۱۴۰۱ برنامه ششم یک سال دیگر تمدید شده است، امیدواریم در سال آینده برنامه هفتم توسعه تصویب شده و بر اساس آن بودجه ۱۴۰۲ تدوین شود تا طبق آن برنامه‌های میان مدت و بلند مدت فرهنگی و گردشگری را در برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی کنیم. وی خاطر نشان کرد: این سازمان طرح اصلاح ساختار بودجه را ارائه کرده است تا بر اساس آن بودجه تدوین شود در این طرح ابتدا دولت و مجلس سیاست‌های حاکم را در حوزه های مختلف بیان کرده و توافق می‌کنند سپس در آن قالب دولت لایحه را به مجلس ارائه می‌کند تا با کمترین دخل و تصرف بودجه تصویب شود. رئیس امور فرهنگ، گردشگری و ورزش سازمان برنامه و بودجه بیان داشت: اکنون این هماهنگی اتفاق نمی‌افتد و در روند بودجه شاهد این هستیم که گاهی با یک تغییر شاکله لایحه بودجه و اعداد و ارقام به هم می‌ریزد. وی با تاکید بر اینکه حق قانونی مجلس اظهار نظر بر روی بودجه است گفت: مجلس بر اساس مصالح کلی کشور مباحثی را مطرح می کند ضمن اینکه فرایند بودجه ریزی باید اصلاح انجام شود تا شاهد بروز مشکلی در بودجه نباشیم. رجایی نیا گفت: اکنون دولت با مجلس در حال گفت و گو هستند تا بودجه خوبیبرای سال آینده ارائه شود اکنون منتظر تاثیرات تغییرات در کسری بودجه و اقتصاد کشور هستیم.
بودجه فرهنگی کشور سه برابر شود
یک عضو سابق کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی گفت: آمریکا ۶ درصد بودجه سالانه خود را برای فعالیت‌های فرهنگی اختصاص می‌دهد در حالی‌که در ایران این رقم کمتر از ۲ درصد است که امیدواریم دولت جدید این رقم را سه برابر کند. احمد سالک درباره راهکار عملی برای مقابله با جنگ فرهنگی، اظهار کرد: در وهله اول باید فرهنگ را معنا کنیم، چراکه فرهنگ انعکاس دهنده هویت جامعه است و بسیاری از مسائل به فرهنگ بر می‌گردد و به قول مقام معظم رهبری مقوله فرهنگ مظلوم واقع شده است. باید توجه داشته باشیم که فرهنگ زیرساخت تمام دستگاه‌های حاکمیتی است و به همین دلیل در برنامه پنج ساله ششم پیوست فرهنگی برای وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مختلف تعریف شد که کم‌ترین توجه به آن شد. وی افزود: اگر معنای فرهنگ را دین بدانیم و دین تمام زیرساخت‌های خانواده برای استحکام جامعه و حاکمیت را شامل شود باید بیش از گذشته به مقوله فرهنگ دینی توجه کنیم. اگر در دل قرآن برویم دستورالعمل‌ها و اصول خاصی را برای گسترش فرهنگ اسلامی در سطح جامعه خواهیم داشت.
این نماینده سابق مجلس تصریح کرد: اینکه در جامعه می‌بینیم برخی افراد به دنبال بی‌حجابی، سگ بازی و ... هستند، ناشی از فرهنگ غرب و نشان دهنده دوری از فرهنگ قرآنی و دینی است. بنابراین راه عملی برای مقابله با جنگ فرهنگی وجود دارد و در قرآن کریم دستوراتی برای عترت و فرهنگ جامعه در ابعاد و عرصه‌های مختلف دارد. همه باید به دنبال اجرای چنین فرهنگی باشیم و دستگاه‌های مختلف باید به این مهم توجه ویژه داشته باشند. سالک گفت: در برخی موارد هم هنوز برای مردم تبیین نشده که فرهنگ دینی کدام است و اکنون که مقام معظم رهبری موضوع جهاد تبیین را مطرح کردند بهترین فرصت برای بیان این مطلب است. تمام دولت‌های گذشته کمترین بودجه را برای بخش فرهنگ اختصاص داده‌اند. آمریکا ۶ درصد بودجه سالانه خود را برای فعالیت‌های فرهنگی و زیرساخت‌های آن اختصاص می‌دهد در حالی که در ایران این رقم کمتر از ۲ درصد است که امیدواریم دولت جدید این رقم را سه برابر کند و مجلس یازدهم هم باید به این مهم توجه داشته باشد.