پایان دوران ایران هراسی در خلیج فارس

 محمو دارابی- روابط کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس با جمهوری اسلامی ایران تابعی از مسائل مختلف بوده است؛ از یک سو تغییر نظم امنیتی در منطقه سبب شد تا این کشورها به‌جای اتکا به نیروی نظامی خارجی دست به بهبود روابط با همسایگان خود بزنند، از سوی دیگر دولت فعلی در ایران تمرکز خود را برای بهبود روابط به‌جای کشورهای اروپایی بر همسایگان خود در مرزهای شمالی و جنوبی معطوف کرده و از تمایل این کشورها برای توسعه روابط دوجانبه استقبال می‌نماید.
در نهایت نیز هر دو طرف به این نتیجه رسیده‌اند که اختلاف دیدگاه‌های آنان نسبت مسائل امنیتی و استراتژیک نتیجه‌ای جز رقابت تسلیحاتی و ناامنی خلیج‌فارس را در پی نخواهد داشت؛ لذا توسعه همکاری نخست در امور کمتر مناقشه‌برانگیز مانند مناسبات تجاری در دستور کار قرار گرفت تا در بلندمدت همکاری‌ها به حوزه‌های سیاسی و امنیتی نیز تعمیم یابد.
تغییر رویکرد در روابط کشورهای منطقه؛ «بازدارندگی اقتصادی» جایگزین ایران هراسی!|
حضور و ارسال پیام تسلیت سران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به بهانه شهادت رئیس جمهور و ابراز علاقه آنها برای گسترش همکاری های دوجانبه با کشورمان می تواند سرآغاز فصلی جدید در روابط دو طرف باشد.
حادثه سقوط بالگرد رئیس جمهور فقید ایران، اگرچه به یک تراژدی بزرگ در سطح ملی تبدیل شد؛ اما در جریان برگزاری مراسم رسمی تشییع پیکر آیت ا... رئیسی شاهد حضور و ارسال پیام از سوی مقام های ارشد برخی از کشورها بودیم که شاید کسی انتظارش را نداشت.
بیش از تمامی مهمان ها، حضور مقام های ارشد امارات، عرسبتان سعودی و بحرین در این مراسم جلب توجه می کرد که نشانگر رویکردی جدید از سوی کشورهای عربی منطقه خلیج فارس در قبال تهران بود.به ویژه آن که محمد مخبر رئیس جمهوری برای ادامه سیاست های توسعه دیپلماسی منطقه ای از ولیعهد عربستان دعوت به حضور در ایران کرده است.
اعزام هیات عالیرتبه از سوی کشورهای یاد شده به سمت تهران، نشان از چرخش دولت های عربی در قبال تهران داشته و می تواند زمینه ساز روابطی جدید میان ایران و همسایگان جنوبی خود شود که حتما در بهبود شرایط اقتصادی منطقه ، فرصت های صادراتی ، توسعه تجارت ودر نهایت افزایش درآمدهای دلاری و سهولت در مراوردات مالی را به همراه خواهد داشت.
حُسنِ هم‌جواری؛ کلیدواژه روابط ایران با شورای همکاری خلیج فارس
روابط کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس با جمهوری اسلامی ایران تابعی از مسائل مختلف بوده، اما اخیراً با تغییر نظم امنیتی منطقه و اولویت سیاست خارجی دولت ایران این رابطه در حال توسعه است.  به دنبال روی‌کارآمدن دولت سیزدهم در ایران، سیاست حسن هم‌جواری و بهبود روابط همسایگی در دستور کار قرار گرفت و عمده اقدامات مقامات سیاست خارجی کشور در راستای برقراری تعامل سازنده با همسایگان در شمال و جنوب سامان داده شد. بخش مهمی از روابط ایران با همسایگان جنوبی در حاشیه خلیج فارس است که در حوزه‌های مختلف تجاری، سیاسی و امنیتی سبب حصول منافع گسترده هم برای تهران و هم برای کشورهای جنوب خلیج‌فارس خواهد شد. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی با فعالیت گسترده آمریکا، ایران به‌عنوان دشمن شماره یک کشورهای عربی حوزه خلیج فارس معرفی شد و به دنبال آن رقابت تسلیحاتی صورت گرفت که کشورهای مذکور را تبدیل به بزرگ‌ترین خریداران سلاح در جهان کرد. اکنون اما با تغییر نظم بین‌المللی و تقویت نظام چندقطبی علاوه بر آنکه دیگر واشنگتن تنها قدرت خارجی تأثیرگذار بر سیاست منطقه خاورمیانه نبوده و بازیگرانی مانند چین و روسیه نیز به نقش‌آفرینی در این منطقه پر تلاطم پرداخته‌اند، کشورهای منطقه به این نتیجه رسیده‌اند که آنچه در بلندمدت سبب تحقق ثبات خواهد شد نه توسط قدرت‌های بزرگ خارجی بلکه به‌تبع بهبود روابط همسایگی حاصل می‌شود. در سال گذشته کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس و ایران به جز در مواردی محدود مسیر مثبتی را در گسترش روابط خود طی کردند. در واقع پس از عادی‌سازی روابط تهران و ریاض بهبود مناسبات ایران با دیگر کشورهای شورای همکاری به‌صورت دومینووار در حال رخ‌دادن است؛ امری که در کوتاه‌مدت منافعی اقتصادی و در بلندمدت پیامدهای مثبت امنیتی به همراه خواهد داشت.
عربستان؛ رقیب بزرگ
ایران و عربستان از دیرباز به دلیل آنکه از نظر وسعت و جمعیت دو کشور بزرگ منطقه خلیج‌فارس به‌حساب می‌آمدند رقبای مهمی برای یکدیگر به شمار می‌رفتند بااین‌حال این رقابت در مقاطعی از تاریخ دوستانه و در برخی زمان‌ها خصمانه بود. پس از آنکه در سال ۱۳۹۴ روابط تهران و ریاض موقتاً قطع شد تلاش‌هایی توسط سلطنت عمان و عراق برای برقراری روابط مجدد میان دو کشور صورت گرفت. در نهایت اما کشور چین میانجیگر برنده بود و در اسفندماه سال ۱۴۰۱ ایران و عربستان پس از ۷ سال روابط دیپلماتیک دوجانبه را از سر گرفتند.
آغاز سال ۱۴۰۲ هم‌زمان با فرایند بهبود روابط دوجانبه بود؛ در شانزدهم خرداد این سال سفارت ایران در ریاض بازگشایی شد و در ۲۷ خرداد وزیر خارجه عربستان به تهران سفر کرد. سیر بهبود روابط دوجانبه در تمام سال تداوم یافت و در جریان جنگ غزه مقامات تهران و ریاض بارها به بحث و رایزنی در رابطه با حل مساله فلسطین پرداختند.
امارات متحده عربی؛ شریک تجاری
ایران در بین کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس بیشترین مناسبات اقتصادی را با امارات متحده عربی دارد. به همین دلیل در بسیاری موارد حتی زمانی که مسائلی در رابطه‌با جزایر سه‌گانه مطرح می‌شود قادر به گسست روابط تهران و ابوظبی نیست. روابط ایران با امارات نیز پس از عادی‌سازی با عربستان با سرعت بیشتری گسترش یافت.
۲۳ خردادماه سال ۱۴۰۲ علی باقری معاون سیاسی وزارت خارجه ایران به امارات سفر و با انور قرقاش مشاور دیپلماتیک رئیس کشور امارات دیدار کرد. در این سال همچنین امارات در نشست جده با حضور جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد که به هیچ توافق امنیتی علیه ایران نخواهد پیوست.
بحرین؛ همسایه متفاوت
روابط ایران با بحرین با شرایط متفاوت‌تری نسبت به دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس پی گرفته شده است. باوجودآنکه بسیاری از تحلیلگران بحرین را دنباله‌رو عربستان دانسته و معتقد بودند بهبود روابط تهران و منامه به فاصله اندکی پی از عادی‌سازی روابط ایران و عربستان به وقوع خواهد پیوست؛ اما این پیش‌بینی چندان درست از آب در نیامد.
دلیل چنین امری را باید در اکثریت شیعه در بحرین و حاکمیتی که از اقلیت سنی این کشور برآمده جستجو کرد. در حقیقت مقامات بحرین روابط نزدیک با تهران را به دلیل آنکه نظام اسلامی شیعه دارد تهدیدی برای خود تلقی می‌کنند چرا که امکان سرکوب شیعیان توسط آنها سلب خواهد شد. اعتراضات شیعیان در این کشور پس از انقلاب اسلامی و با مشاهده وضعیت هم‌کیشان در کشور همسایه بارها رخ‌داده و هربار با سرکوب دستگاه دولتی به پایان رسیده است.
عمان؛ یک هم‌زیستی مسالمت‌آمیز
علاوه بر آنکه سیاست خارجی عمان در همه مقاطع مبتنی بر صلح و دیپلماسی بوده است؛ اما در رابطه‌با جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه در سال‌های اخیر علاوه بر سیاست کلان مسقط مسائل دیگری نیز وجود دارد. عمان بیش از ۹۰ درصد مواد غذایی موردنیاز شهروندان خود را از طریق واردات تأمین می‌کند. از طرفی دسترسی این کشور به منابع نفتی و گازی محدودتر از دیگر همسایگانش است؛ لذا همواره برای تأمین انرژی موردنیاز خود به دیگر کشورها وابسته است.
عمان در سال‌های اخیر دریافته که با وجود اختلافاتی که با امارات متحده عربی دارد، قادر به تأمین گاز طولانی‌مدت از این کشور نخواهد بود؛ لذا توسعه مناسبات با ایران عمان را قادر می‌سازد که از یک سو امکان تأمین گاز موردنیاز خود از منابع ایران در دریای خزر را داشته باشد و از سوی دیگر ایران مسیر ترانزیتی باشد که عمان را به گاز ترکمنستان و روسیه متصل می‌سازد. در سالی که گذشت سلطان عمان به همراه هیئتی اقتصادی به ایران سفر کرد که رویداد مهمی در روابط دوجانبه تهران و مسقط تلقی می‌شد.
کویت؛ بحران میدان آرش
باوجودآنکه روابط سیاسی میان تهران و کویت در سال‌های گذشته هیچگاه رو به وخامت نرفته و در اکثر موارد همواره حداقلی از مناسبات دیپلماتیک میان دو کشور حفظ شده است، در سال گذشته مساله میدان مشترک گازی آرش یا الدره بار دیگر سبب اختلافاتی میان دو کشور شد.
حدود ۴۰ درصد از میدان گازی آرش در آب‌های ایران و ۶۰ درصد آن در آب‌های مشترک عربستان و کویت قرار دارد. جمهوری اسلامی ایران بارها اظهار کرده که هر سه کشور از منابع گازی این میدان سهم دارند. بااین‌حال وزیر نفت کویت بار دیگر در شهریورماه سال گذشته اعلام کرد که ما به طور کامل فعالیت‌های ایران را در اطراف میدان الدره رد می‌کنیم. الدره ثروت طبیعی کویت و عربستان است. این رویداد سبب خشم دستگاه سیاست خارجی ایران شد و تا به آنجا پیش رفت که ایران بیان کرد درصورتی‌که این مسئله حل نشود از مجامع قضائی بین‌المللی می‌خواهد که به آن ورود کنند.
قطر؛ دوست و همسایه
روابط تهران و دوحه در بیشتر مقاطع زمانی روابطی مثبت و دوستانه بوده است. در سال گذشته تهران میزبان نهمین جلسه کمیسیون همکاری‌های مشترک اقتصادی ایران و قطر با حضور علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو ایران و شیخ محمد بن حمد بن قاسم العبدلله آل ثانی وزیر صنعت و تجارت قطر بود. این کمیسیون برای گسترش همکاری‌های تجاری میان دو کشور در حال فعالیت است. باتوجه‌به آنکه قطر نیاز جدی به واردات مواد غذایی از یک سو و مصالح ساختمانی از سوی دیگر دارد ایران می‌تواند در حوزه‌های مذکور صادرات خود به دوحه را گسترش دهد.
در جریان جنگ غزه نیز وزیر امور خارجه ایران به دوحه سفر کرد تا در رابطه با تلاش برای برقراری آتش‌بس در غزه بحث و گفت و گو کنند. قطر در جنگ اخیر غزه ازیک‌طرف با تلاش‌های دیپلماتیک خود و از طرف دیگر با به‌کارگیری شبکه الجزیره به‌عنوان بازوی قدرت نرم تلاش همه‌جانبه‌ای برای دفاع از غیرنظامیان فلسطینی انجام داده است.
تاکید اعضای شورای همکاری خلیج فارس بر تعامل سازنده با تهران
اعزام هیات عالیرتبه از سوی کشورهای یاد شده به سمت تهران، نشان از چرخش دولت های عربی در قبال تهران داشته و می تواند زمینه ساز روابطی جدید میان ایران و همسایگان جنوبی خود شود.
در مهمترین اظهارات مقام های کشورهای عربی، محمد مخبر، سرپرست ریاست جمهوری در پاسخ به تماس تلفنی «محمد بن سلمان» از دستور بسیار خوب ولیعهد عربستان برای استقبال از زوار ایرانی تشکر و بر دعوت رئیس‌جمهور شهید از وی برای سفر به تهران تأکید کرد. مخبر گفت: همانگونه که رئیس‌جمهور فقید ما پیش از این از جنابعالی برای سفر به ایران دعوت کرده بود، مجدداً از جنابعالی دعوت می‌کنم به کشور دوست و برادر خود سفر کنید. به نوشته ایرنا، ولیعهد عربستان نیز ضمن پذیرش این دعوت، متقابلاً از سرپرست ریاست جمهوری اسلامی ایران برای سفر به عربستان دعوت کرد.
«انور قرقاش» مشاور دیپلماتیک رئیس دولت امارات عربی متحده نیز در صفحه کاربری خود در شبکه ایکس نوشت: سیگنال‌های مثبتی میان کشورهای خلیج(فارس) و ایران به وجود آمده است که نشان‌دهنده تمایل مشترک برای تقویت روابط و کاهش تنش در منطقه است.
قرقاش در ادامه توئیت خود نوشت: رد و بدل شدن سیگنال های مثبت بین کشورهای عرب حوزه خلیج [فارس] و ایران، نشان دهنده تمایل مشترک برای تقویت روابط و کاهش تنش در منطقه است. مشاور دیپلماتیک بن زاید ادامه داد: حضور گسترده مقامات کشورهای عرب حوزه خلیج [فارس] در مراسم تشییع پیکر رئیس جمهور فقید ایران تا اظهارات سازنده دوجانبه در مورد سیاست حسن همجواری، از جمله این سیگنال‌هاست.
وی همچنین تصریح کرد: این فرصتی است که ممکن است تاریخی باشد و باید از آن برای خدمت به ثبات و شکوفایی منطقه استفاده کرد.
«شیخ حمد بن عیسی آل خلیفه» پادشاه بحرین که برای دیدار با پوتین به روسیه سفر کرده، در دیدار با رئیس جمهوری روسیه در مسکو گفت که کشورش از عادی سازی روابط با ایران حمایت می کند.
نکته دیگر، در جریان رخدادهای اخیر، سفر وزیر خارجه بحرین به ایران با وجود قطع روابط دیپلماتیک و رسمی میان دو کشور بود که بسی جای تعجب داشت. در منامه نیز ظاهرا اوضاع در حال تغییر است. «شیخ حمد بن عیسی آل خلیفه» پادشاه بحرین که برای دیدار با پوتین به روسیه سفر کرده، در دیدار با رئیس جمهوری روسیه در مسکو گفت که کشورش از عادی سازی روابط با ایران حمایت می کند.
وی همچنین گفت که مشکلات میان دو کشور، از میان رفته اند و دلیلی برای تاخیر در برقراری روابط عادی میان دو طرف نیست. پادشاه بحرین افزود: به صورت کلی، روابط میان همه کشورها، خوب است اما درباره حل مشکلات میان ایران و بحرین باید گفت واقعیت ها نشان می دهد مشکلاتی وجود ندارند. خدا رو شکر هیچ دلیلی برای تاخیر (در عادی سازی روابط میان ایران و بحرین) نیست. خواهان دوستی ایران برای اهل بحرین هستیم. اهالی بحرین با ایران تاریخ دارند و سفرهایی به این کشور وجود دارد. تلاش است زندگی و توسعه و تجارت به صورت مثبت گسترش یابد.
کشورهای عربی به ویژه از زمان روی کار آمدن محمد بن سلمان در ریاض، ماهیت دکترین امنیتی خود را تا حد زیادی تغییر داده اند. شواهد متعددی حاکی از حرکت کشورهای عربی از بازدارندگی نظامی به سمت نوعی بازدارندگی اقتصادی بوده که در همین راستا، طی دو سال گذشته، شاهد کاهش قابل توجه خرید تسلیحات آمریکایی از سوی ریاض و ابوظبی بوده ایم
همکاری از رهگذر بازدارندگی اقتصادی
نکته مهمی که باید به آن پرداخت اینکه، کشورهای عربی به ویژه از زمان روی کار آمدن محمد بن سلمان در ریاض، ماهیت دکترین امنیتی خود را تا حد زیادی تغییر داده اند. شواهد متعددی حاکی از حرکت کشورهای عربی از بازدارندگی نظامی به سمت نوعی بازدارندگی اقتصادی بوده که در همین راستا، طی دو سال گذشته، شاهد کاهش قابل توجه خرید تسلیحات آمریکایی از سوی ریاض و ابوظبی بوده ایم. نشریه فوربز نیز در گزارش ماه گذشته خود به این نکته اشاره کرده و اعلام کرد که بحرین، تنها کشور عربی باقیمانده در صف خریداران تانک های مدرن غربی بوده و دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، سفارشی برای خرید این تانک ها به ثبت نرسانده اند.
پایتخت های عربی ظاهرا به این نتیجه رسیده اند که می توانند خطرات بالقوه ای چون قدرت هسته ای و تسلیحاتی ایران را با افزایش مراودات تجاری به طور کامل از میان برداشته و از گذرگاه تعامل دوجانبه نسبت به دفع خطرات احتمالی اقدام نمایند.
در حقیقت، کشورهای عربی به رهبری ریاض سعی دارند امنیت دسته جمعی خود را از طریق افزایش تعاملات اقتصادی با کشورهای همسایه و غیر همسایه تامین نمایند. به عنوان مثال، می توان به سرمایه گذاری های همزمان آمریکا و چین در زمینه انرژی های تجدیدپذیرعربستان اشاره کرد که تا پیش از روی کار آمدن بن سلمان، امری کم سابقه بوده است.
بر همین اساس، به نظر می رسد مدعیات سران کشورهای عربی برای افزایش تعامل با ایران کاملا رنگ و بوی واقعی داشته و از سر تعارف نباشد. پایتخت های عربی ظاهرا به این نتیجه رسیده اند که می توانند خطرات بالقوه ای چون قدرت هسته ای و تسلیحاتی ایران را با افزایش مراودات تجاری به طور کامل از میان برداشته و از گذرگاه تعامل دوجانبه نسبت به دفع خطرات احتمالی اقدام نمایند.
نکته مهم اینکه هر مقدار کشورها نسبت به کشور دیگری حساسیت امنیتی بیشتری داشته باشند، می بایست سرمایه گذاری بیشتری در آن کشور انجام دهند تا از گزینه وابستگی متقابل اقتصادی برای تامین امنیت حداکثری خود بهره ببرند.
در این زمینه باید به اصل مهمی در تجارت جهانی اشاره کرد و آن اینکه، در تعاملات اقتصادی بین المللی، حفظ امنیت سرمایه گذاری های دوجانبه از همه چیز مهمتر است. یعنی اگر قرار باشد ایران و عربستان به میزان قابل توجهی سرمایه گذاری دوجانبه در خاک یکدیگر انجام دهند، هیچ یک از دو کشور حتی فکر دست اندازی به خاک طرف مقابل را از سر نخواهد گذراند. چراکه پیش از فرود نخستین گلوله شلیک شده از سوی کشور مهاجم در خاک رقیب، ارزش سهام و دارایی های آن کشور در خاک مقابل تا حد زیادی از بین خواهد رفت. در حقیقت، در دکترین بازدارندگی اقتصادی، امنیت سرمایه کشورها ضامن امنیت آنها خواهد بود.
در چنین فضایی، بودجه نظامی کشورها جای خود را به ثمن سرمایه گذاری خارجی آنها خواهد داد و این سرمایه، تضمین کننده امنیت آنها خواهد بود. نکته مهم اینکه هر مقدار کشورها نسبت به کشور دیگری حساسیت امنیتی بیشتری داشته باشند، می بایست سرمایه گذاری بیشتری در آن کشور انجام دهند تا از گزینه وابستگی متقابل اقتصادی برای تامین امنیت حداکثری خود بهره ببرند.
به نظر می رسد تغییر رویکرد کشورهای عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس در قبال ایران از همین منظر بوده و رهبران کشورهای مذکور به این نتیجه رسیده اند که تعامل اقتصادی متقابل با ایران، بهترین روش برای مهار تهدید از یک سو و بهره مندی از مواهب ژئوپولیتیکی همچون دسترسی به مسیرهای ترانزیتی ایران، افزایش مبادله تجاری با کشورهای آسیای مرکزی، ترکیه و روسیه از طریق مسیر کشورمان و همچنین افزایش کنترل بر کشورهای هدف ایران یعنی عراق و یمن به حساب می آید.
به این ترتیب می توان حدس زد که با توسعه روابط نه تنها فرصت هایسرمایه گذاری مشترک و تجارت خارجی فراهم میشود بلکه اثار و برکات آن نیز دراقتصاد کشورها به ویژه اقتصادایران نمود عینی بیشتری خواهد داشت که می توان به افزایش درآمدهای ارزی بیشتر، ثبات در قیمت ها، تقویت پول ملی و کاهش تورم منجر خواهد شد.
منافع ایران و کشور‌های خلیج فارس مشابه است
میخائیل بوگدانف نماینده ویژه رئیس جمهوری روسیه در امور خاورمیانه و شمال آفریقا گفت: ما مشتاقانه انتظار داریم نزدیکی بین بحرین و ایران بر اساس اصول قابل قبول دو طرف محقق شود همانگونه که روابط خوب بین بحرین و روسیه وجود دارد و برگرفته از همان اصولی است که بر آن‌ها توافق شده و مبتنی بر احترام به حاکمیت دولت‌ها و مداخله نکردن در امور داخلی کشور‌ها است.
نماینده ویژه رئیس جمهوری روسیه در امور خاورمیانه و شمال آفریقا گفت: مسکو از توسعه روابط حسن همجواری بین کشور‌های عربی و ایران حمایت می‌کند، زیرا کشور‌های خلیج فارس و تهران در یک منطقه هستند و منافع مشابهی (مشترک) دارند.
 میخائیل بوگدانف اظهار داشت: مسکو انتظار دارد که نزدیکی بین بحرین و ایران را محقق کند.
وی افزود: ما مشتاقانه انتظار داریم نزدیکی بین بحرین و ایران بر اساس اصول قابل قبول دو طرف محقق شود همانگونه که روابط خوب بین بحرین و روسیه وجود دارد و برگرفته از همان اصولی است که بر آن‌ها توافق شده و مبتنی بر احترام به حاکمیت دولت‌ها و مداخله نکردن در امور داخلی کشور‌ها است.
بوگدانف ادامه داد: مسکو سال‌ها پیش موضوع یک سیستم جمعی برای امنیت خلیج فارس را مطرح کرد و این دیدگاه را به شرکای خود اعم از کشور‌های عربی و غیر عرب از جمله دوستان خود در بحرین که با اهتمام زیادی با این ابتکار برخورد کردند، رساند.
نماینده ویژه رئیس جمهوری روسیه در امور خاورمیانه و شمال آفریقا به وجود مکانیسمی بین مسکو و کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس از طریق گفت و گوی راهبردی بین این کشور‌ها و روسیه اشاره کرد و گفت که در این خصوص مسکو جلساتی را در سطح وزیران [ امور خارجه]برگزار کرده است.
در این پیوند، «انور قرقاش» مشاور رئیس امارات از وجود سیگنال‌های مثبت بین کشور‌های خلیج فارس و ایران سخن گفت و در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) نوشت: سیگنال‌های مثبت بین کشور‌های خلیج فارس و ایران نشان دهنده تمایل مشترک برای تحکیم روابط و کاهش تنش در منطقه است که با حضور گسترده مقام‌های کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس در مراسم تشییع پیکر [آیت الله رئیسی]رئیس جمهور فقید ایران و تبادل اظهارات سازنده متقابل در مورد سیاست حسن همجواری، شروع شد.
قرقاش افزود: این یک فرصت تاریخی است که باید از آن برای خدمت به ثبات و پیشرفت منطقه استفاده کرد.
در همین زمینه، خبرگزاری رسمی امارات (وام)، روز جمعه گزارش داد که «شیخ نهیان بن مبارک آل نهیان» وزیر تسامح و همزیستی امارات با حضور در سفارت جمهوری اسلامی ایران در ابوظبی شهادت آیت الله سید ابراهیم رئیسی و همراهان وی بر اثر سانحه سقوط بالگرد را به دولت و ملت ایران تسلیت گفت و با مردم ایران ابراز همدردی کرد.
پیشتر نیز برخی از سران و مقام‌های کشور‌های حاشیه خلیج فارس از جمله «تمیم بن حمد» امیر قطر و «فیصل بن فرحان» وزیر امور خارجه عربستان با سفر به تهران و حضور در مراسم بزرگداشت شهید خدمت آیت الله رئیسی و هیات همراه، این مصیبت را به مردم و دولتمردان ایران تسلیت گفتند.
خاطرنشان می‌شود که نایب رئیس پارلمان بحرین شنبهاعلام کرد که این کشور روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران به زودی از سر می‌گیرد.
پایگاه خبری ارم نیوز امارات به نقل از «عبدالنبی سلمان» افزود: تمایل به ازسرگیری روابط بین دو کشور در دولت و پارلمان بحرین با واکنش مثبتی مواجه شده و پارلمان بحرین بیانیه مثبتی را در این زمینه صادر کرده است.
شاه بحرین نیز روز پنجشنبه در دیدار با ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه گفت این کشور خواهان عادی سازی روابط با ایران است و دلیلی برای تاخیر در این امر نیست.
«حمد بن عیسی آل خلیفه» در مسکو افزود: ما پیشتر با ایران مشکلاتی داشتیم، اما اکنون این مشکلات وجود ندارد. از این رو، دلیلی برای به تعویق انداختن عادی سازی روابط با تهران وجود ندارد. شاه بحرین در بخش دیگری از سخنان خود اظهار داشت: بین کشور‌های عربی بر سر لزوم برگزاری کنفرانس صلح برای حل مسائل خاورمیانه توافق نظر کامل وجود دارد و روسیه اولین کشوری است که ما برای حمایت از برگزاری این کنفرانس، موضوع را با آن مطرح کردیم.
راهبرد امنیتی کشورهای خلیج فارس
با وجود پایان‌یافتن زمان استعمار و حتی کم‌رنگ‌شدن حضور نظامی مستقیم کشورهای خارجی در منطقه، دولت‌های جنوب خلیج‌فارس کماکان امنیت خود را در گرو حمایت دیگران می‌دانند.
رویکرد امنیتی کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد نوعی گذار از الگوی سنتی را تجربه می‌کند. حضور بازیگران نسبتاً جدید به‌ویژه کشورهای شرق آسیا پس از دوره طولانی‌مدت از تسلط بریتانیا و آمریکا بر خلیج‌فارس نیز تغییر در موازنه‌های امنیتی را به‌نوعی سرعت بخشیده است.
باوجودآنکه اقتصادهای بزرگ جهانی به‌ویژه چین روابط خود با کشورهای شورای همکاری خلیج را معطوف به مناسبات اقتصادی و تجاری کرده‌اند، امنیت منطقه استراتژیک خلیج‌فارس به‌هیچ‌عنوان مولفه‌ای قابل‌چشم‌پوشی نبوده و نیست.
پس از اتمام غلبه امپراطوری بریتانیا بر خلیج‌فارس، ایالات متحده آمریکا در صدر و پس از آن کشورهای اروپایی مانند آلمان و فرانسه به نقش‌آفرینی در این منطقه پرداختند و حضور آنها تا بدان‌جا توسعه یافت که در اوایل دهه گذشته میلادی آمریکا در تمام کشورهای جنوب خلیج‌فارس حضور مستقیم نظامی داشته و توافقاتی در راستای تأمین امنیت این کشورها با پادشاهی‌های آنان به امضا رسانده بود. آمریکا در تلاش بود با معرفی ایران به‌عنوان دشمن شماره یک این کشورها اولاً خصومت را رژیم صهیونیستی را به حاشیه ببرد و ثانیاً بازار مصرف بزرگی در کشورهای ثروتمند جنوب خلیج‌فارس برای به فروش رساندن تسلیحات خود مهیا سازد؛ امری که به تشکیل شورای همکاری خلیج‌فارس و تبدیل شش کشور عربستان، امارات متحده عربی، قطر، کویت، عمان و بحرین به بزرگ‌ترین خریداران تسلیحات آمریکایی منتهی شد.
در حداقل یک دهه گذشته اما نظم امنیتی منطقه خلیج‌فارس در حال دگرگونی است؛ اکنون ایران با کشورهای همسایه خود در جنوب روابطی مبتنی بر حسن هم‌جواری داشته و دیگر طبق الگوی واشنگتن جدی‌ترین هدف دفاعی کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس مقابله با نظام حاکم در تهران نیست. اکنون بازیگران جدیدی در مناسبات امنیتی منطقه ورود کرده‌اند و همین امر در طولانی‌مدت منجر به شکل‌گیری نظمی جدید در امنیت خلیج‌فارس خواهد شد.
مهم‌ترین توافق‌های امنیتی کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس در یک سال گذشته
زمانی که از ظهور بازیگران جدید و کم‌رنگ‌شدن تدریجی نقش‌آفرینی قدرت‌های بزرگ در منطقه سخن به میان می‌آید نباید دچار این خطا شد که دوران حضور و تأثیرگذاری این کشورها به پایان رسیده است. به‌عنوان‌مثال واشنگتن همچنان مهره تأثیرگذاری در امنیت کشورهای جنوب خلیج‌فارس به شمار می‌رود. سال گذشته عربستان به دنبال دستیابی به توافقی با دولت بایدن بود تا از این طریق بتواند حداقل بخشی از حمایت‌های ایالات متحده در زمان ترامپ را بازگرداند.
آمریکا نیز برای توسعه طرح «توافق آبراهام» از اعطای امتیازاتی معقول به عربستان در ازای به‌رسمیت‌شناختن رژیم صهیونیستی توسط آل سعود استقبال کرد؛ عربستان برای پیوستن به توافق آبراهام پیش‌شرط‌هایی مطرح کرده بود از جمله اینکه آمریکا باید تضمین دهد که از عربستان حمایت نظامی خواهد کرد و مانع توسعه صنایع هسته‌ای غیرنظامی در این کشور نخواهد شد.
شروطی که به‌هیچ‌وجه مورد تأیید مقامات کنگره در آمریکا قرار نگرفت؛ برخی نمایندگان عربستان را به دلیل آنکه پیرو منافع ایالات متحده نیست غیرقابل‌اعتماد دانستند. از طرفی جو بایدن در تبلیغات انتخاباتی خود وعده داده بود که با عربستان مانند کشوری مطرود رفتار شود، به‌علاوه در بعد کلان نیز سیاست خارجی واشنگتن مبتنی‌تر بر بازدارندگی در مقابل کشور چین و حضور نظامی حداکثری در ژاپن و کره جنوبی است؛ لذا مداخله مستقیم در خلیج‌فارس برای تأمین امنیت نظامی عربستان سیاستی متناقض با رویکرد کلی سیاست خارجی این کشور بود. هرچند با وقوع جنگ غزه عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی حداقل در کوتاه‌مدت برای ریاض منتفی شد.
بریتانیا نیز دیگر کشوری بود که در سال گذشته توافق تسلیحاتی با عربستان امضا کرده و متعهد به فروش جنگنده‌های هوایی به این کشور شد. از شرق آسیا نیز کشورهای چین، ژاپن و کره جنوبی در سال گذشته موفق به امضای توافق‌هایی با دولت آل سعود شدند تا به‌موجب آن بتوانند حضور خود در خلیج‌فارس را تثبیت کرده و از بازار عربستان برای فروش سلاح بهره ببرند.
از سویی ریاض توافقی جامع با کشور آفریقایی سومالی نیز به امضا رساند. این توافق شامل بندهایی در راستای مبارزه با تروریسم، تبادل اطلاعات و توسعه ظرفیت همکاری‌های امنیتی بود. در حقیقت عربستان با چنین توافقاتی قصد دارد خود را به یک بازگیر امنیتی کلیدی در آفریقا بدل سازد.
کشورهای چین، بریتانیا و رژیم صهیونیستی از جمله شرکای امنیتی امارات متحده عربی در سال گذشته بودند که به امضای توافقنامه‌های نظامی با ابوظبی پرداختند. امارات همچنین تفاهم‌نامه امنیتی با واشنگتن به امضا رساند که بر اساس آن دو طرف برای تأمین امنیت سایبری همکاری‌های امنیتی خود را ارتقا بخشند. ابوظبی با ژاپن نیز توافق‌نامه خرید تجهیزات و فناوری دفاعی از این کشور امضا کرد.
یکی از مهم‌ترین قراردادهای نظامی امارات در سال گذشته با کشور فرانسه امضا شد و بر اساس آن پاریس متعهد شد تا جت‌های جنگنده رافال و هلیکوپترهای H۲۲۵m Caracal به ابوظبی تحویل دهد. فرانسه بر خلاف ایالات متحده آمریکا معاملات تسلیحاتی خود را به تعهدات سیاسی کشورها گره نمی‌زند؛ لذا با وجود اختلافات ایدئولوژیک، امارات مهم‌ترین شریک نظامی فرانسه در منطقه خلیج‌فارس به شمار می‌رود.
پس از آنکه در جریان جنگ یمن امارات هدف حمله حملات تلافی‌جویان مبارزان یمنی قرار گرفت، فرانسه بیش از واشنگتن در جهت تأمین امنیت ابوظبی به این کشور کمک کرد، اکنون پاریس سه پایگاه نظامی در خاک امارات دارد. دولت امارات نیز برای‌آنکه بتواند شرکای دفاعی خود را متنوع کرده و از این طریق اهرم فشاری در اختیار داشته باشد خود را نیازمند واردات تسلیحات از مقاصد مختلفی از جمله فرانسه می‌داند.
کشور قطر، دیگر عضو شورای همکاری خلیج‌فارس نیز در سال گذشته علاوه بر قراردادی نظامی با واشنگتن که حضور آمریکا در پایگاه هوایی العدید در قطر را تمدید می‌کرد با شریک راهبردی خود ترکیه نیز توافقنامه امنیتی تازه‌ای به امضا رساند. روابط نظامی قطر و ترکیه که به‌ویژه پس از خیزش‌های عربی پررنگ‌تر شده است مناسباتی برد - برد به‌حساب می‌آید؛ ترکیه به‌وسیله این ارتباطات عمق استراتژیک خود را تا خلیج‌فارس گسترش داده و همچنین قادر به توسعه صنایع دفاعی خود با سرمایه‌گذاری قطر خواهد بود. دوحه نیز از یک پشتوانه دفاعی نسبتاً قدرتمند برخوردار می‌گردد.
کره جنوبی، بازیگر جدید در عرصه اقتصاد و امنیت خلیج‌فارس، با قطر نیز توافقی امنیتی در سال گذشته به امضا رساند که به‌موجب آن همکاری‌های امنیتی دو کشور به مشارکت استراتژیک جامع ارتقا یافت. پیش از نیز سئول برای تأمین امنیت دوحه در جریان جام جهانی فوتبال نیروی نظامی به قطر اعزام کرده بود.
دوحه در راستای ارتقای نقش‌آفرینی بین‌المللی خود و نیز افزایش حضور در منطقه استراتژیک آسیای مرکزی سال گذشته توافقی امنیتی با کشور قزاقستان نیز امضا نمود؛ قزاقستان به دلیل دارا بودن معادن غنی مس، آهن و طلا و همچنین تأمین محصولات دامی و نیز گندم که همگی موردنیاز قطر هستند و به‌خاطر موقعیت راهبردی ویژه برای قطر در کنار دیگر کشورهای آسیای مرکزی از اهمیتی ویژه برخوردار است.
کشور عمان در سال گذشته اعلام کرد که قصد دارد سیاستی مبتنی بر متنوع‌سازی تأمین‌کنندگان تجهیزات دفاعی خود در پیش گیرد؛ لذا علاوه بر توافق نظامی با کشور چین در سال گذشته، سلطنت عمان به امضای تفاهم‌نامه امنیتی با سوئیس نیز پرداخت که در راستای تقویت امنیت و ثبات در منطقه طرحی را مبتنی بر میانجی‌گری و تحقق صلح کلید زدند. کشور سوئیس در سال گذشته توافقنامه امنیتی و دفاعی با کویت نیز به امضا رساند. باوجودآنکه در سیاست خارجی کویت به‌ویژه در زمینه توافقات تازه نظامی نوعی رکود در سال گذشته رخ داد بااین‌حال چین نیز در تلاش برای تثبیت حضور خود در منطقه مانند سال‌های پیشین قراردادی جدید در حوزه امنیت با کویت امضا نمود.
کشور بحرین اما در میان کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس بیش از دیگران به متحد دیرینه خود وفادار مانده و مهم‌ترین توافق امنیتی خود در سال گذشته را با ایالات متحده آمریکا امضا نمود. قراردادی که ادعای آن یک معماری امنیتی منطقه‌ای کاملاً یکپارچه و تقویت بازدارندگی متقابل در برابر تهدیدات خارجی است. بسیاری از تحلیلگران این توافق را بیشتر نمادین دانسته تا آن که در حقیقت بتواند تغییری در چشم‌انداز امنیت خلیج‌فارس ایجاد کند.
در میان بازیگران امنیتی جدید کره جنوبی در سال‌های اخیر تلاش کرده تا نقشی گسترده در منطقه خلیج‌فارس ایفا کند. این کشور علاوه بر هدف‌گرفتن بازار بزرگ خلیج‌فارس برای صادرات تسلیحات نیروهای نظامی خود را نیز به کشورهای این منطقه اعزام می‌کند، در تازه‌ترین این اقدامات سئول شماری از نیروهای خود را برای نظارت بر امنیت تنگه هرمز عازم این منطقه کرده است.
در مجموع با وجود پایان یافتن زمان استعمار و حتی کم‌رنگ‌شدن حضور نظامی مستقیم کشورهای خارجی در منطقه، دولت‌های جنوب خلیج‌فارس کماکان امنیت خود را در گرو حمایت دیگران دانسته و به طرق مختلف برای تحقق آن تلاش می‌کنند. دراین‌بین علاوه بر دولت‌های غربی، اکنون بازیگران جدیدی به‌ویژه از شرق آسیا به این عرصه وارد شده و اقدامات آنها نظم امنیتی منطقه‌ای را دگرگون خواهد کرد.