ایجاد تعادل در سیاست خارجی دولت رئیسی

 مریم حمادی - سید ابراهیم رئیسی به دعوت رسمی رؤسای جمهور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه و به منظور تقویت روابط و گسترش همکاری‌ها با کشورهای دوست و همسو، از صبح سه‌شنبه تا پایان وقت پنجشنبه به این سه کشور سفر خواهد کرد.
استقبال رسمی از رئیس‌جمهور، دیدار دوجانبه رؤسای جمهور، برگزاری نشست‌های مشترک هیأت‌های عالیرتبه دو کشور، امضای اسناد همکاری و تشریح نتایج رایزنی‌های رسمی در نشست مطبوعاتی مشترک بخش از برنامه‌های رئیسی در سفر به کشورهای کنیا، اوگاندا و زیمبابوه است.
رئیس‌جمهور در این سفرها همچنین در راستای معرفی متقابل ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری ایران و این کشورها، نشست‌هایی را با حضور تجار، فعالان بازرگانی و مقامات اقتصادی ایران و کشورهای میزبان برگزار خواهد کرد.
این نخستین سفر یک رئیس‌جمهور ایران به کل قاره آفریقا پس از ۱۱ سال است که در راستای سیاست خارجی جامع، متوازن و مبتنی بر همگرایی در عین چندجانبه‌گرایی اقتصادی دولت سیزدهم، با هدف افزایش حضور ایران در اقتصاد حدود 600 میلیارد دلاری قاره آفریقا صورت می‌گیرد.
در همین راستا اولین اجلاس همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای غرب آفریقا در ۱۵ اسفند ۱۴۰۱ در تهران برگزار و شرکت‌کنندگان با رئیس‌جمهور کشورمان نیز دیدار و گفت‌وگو کردند.
قاره آفریقا با پنجاه و چهار کشور از نظر تعداد کشورها، اولین قاره جهان و از لحاظ وسعت و جمعیت دومین قاره محسوب می‌شود. برخلاف اغلب کشورهای توسعه‌ یافته که با چالش نرخ پایین رشد جمعیت مواجه هستند، نرخ رشد جمعیت در این قاره بالاتر از میانگین جهانی است.
نرخ بالای رشد جمعیت در کنار ظرفیت‌های عظیم و متنوع اقتصادی و تجاری و معادن گسترده باعث شده است که علاوه بر کشورهای غربی که سابقه حضور استعماری در این قاره دارند، کشورهای چین، هند و ترکیه نیز سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در دو دهه گذشته به منظور افزایش مشارکت خود در توسعه اقتصادی این قاره انجام دهند.
محمد مخبر معاون اول رئیس‌جمهور نیز ۱۵ اسفند ماه در اجلاس بین‌المللی همکاری‌های علمی و اقتصادی ایران و کشورهای غرب آفریقا گفت: دولت جمهوری اسلامی ایران حمایت خود را از توسعه فعالیت شرکت‌های خصوصی برای افزایش مبادلات تجاری و اجرای طرح‌های مختلف در کشورهای غرب آفریقا اعلام می‌کند. مخبر با اشاره به اینکه ۴۰ درصد تجارت ایران با قاره آفریقا مربوط به کشورهای منطقه غرب آفریقا است، تأکید کرد: از ۱۲۵۷ میلیون دلار کل تجارت ایران با آفریقا، ۵۰۶ میلیون دلار مربوط به کشورهای غرب آفریقا است که با توجه به ظرفیت‌های موجود در جمهوری اسلامی و نیازها و امکانات غرب آفریقا چنین سطحی از مناسبات قابل قبول نبوده و باید تا سطح مناسب ارتقا یابد. «مهرداد بذرپاش» وزیر راه و شهرسازی هم با تأکید بر اینکه حجم تجارت بین ایران و کشورهای غرب آفریقا در سطح مورد انتظار طرفین نیست، تأکید کرد: فرصت‌های همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای حوزه آفریقا در دولت سیزدهم در حوزه‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات، شهرک‌های صنعتی، نیروگاه‌ها، انرژی‌های نوین، مسکن، تجهیزات پزشکی و کشاورزی شناسایی شده است که دولت سیزدهم آمادگی دارد توانمندی‌ها و دستاوردهای خود در این حوزه‌ها را در اختیار کشورهای آفریقایی و همچنین حوزه غرب آفریقا قرار دهد.
علی بهادری‌جهرمی سخنگوی دولت در جمع خبرنگاران با اشاره به سفر رئیس‌جمهور به سه کشور آفریقایی، گفت: این نخستین سفر رئیس‌جمهور ایران به آفریقا پس از یازده سال است و برخی وزرا و مقامات از وزارتخانه‌های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، کار، تعاون و رفاه اجتماعی و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان نیز در این سفر رئیس‌جمهور را همراهی می‌کنند.
سخنگوی دولت تصریح کرد: هدف اصلی از این سفر ارتقاء روابط با کشورهای دوست و همسو، توسعه بازار محصولات دانش‌بنیان، همکاری در ایجاد و توسعه مراکز فناوری و نوآوری مشترک، صادرات خدمات فنی، مهندسی، کشاورزی و پزشکی و بطورکلی تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی جمهوری اسلامی ایران است.
بهادری‌جهرمی با بیان اینکه طی دو سال گذشته دولت سیزدهم تلاش کرده با ایجاد تعادل در سیاست خارجی، دیپلماسی خارجی ایران را محدود به یک توافق خاص یا چند کشور محدود نکند و اولویت خود را به ارتباط و تعامل با کشورهای همسایه، همسو و دوست اختصاص دهد، اظهار کرد: اگرچه حجم تجارت خارجی ایران با قاره آفریقا نسبت به سال ۹۹ جهش ۱۰۰ درصدی داشته است، اما به هیچ‌وجه کافی نیست و روابط اقتصادی ما باید متناسب با بازار حدوداً ۶۰۰ میلیارد دلاری قاره آفریقا افزایش یابد.
آنچه سفر رئیسی را مهم می‌کند
یافتن یا ساختن راهی که بتواند منافع ایران را در هر نقطه‌ای از جهان تأمین و تثبیت کند، هدف غایی دولت سیزدهم از هر نوع تعاملی در روابط بین‌الملل است و این هدف در سفر به سه کشور آفریقایی و گشودن مسیری تازه در قاره سیاه هم پیگیری خواهد شد.
به دعوت رسمی رؤسای سه کشور آفریقایی کنیا، اوگاندا و زیمبابوه، آیت‌الله «سیدابراهیم رئیسی» روز سه‌شنبه-۲۰ تیرماه- تهران را به مقصد آفریقا ترک می‌کند؛ نایروبی، کامپالا و هراره پایتخت‌های کنیا، اوگاندا و زیمبابوه روزهای سه‌شنبه تا پنجشنبه میزبان رئیس‌جمهور ایران خواهد بود تا با مقامات این کشورها در راستای تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی و ایجاد زمینه‌های همکاری سیاسی و تجاری، گفت‌وگو و رایزنی کند.
اهمیت آفریقا برای ایران
آفریقا، قاره‌ای که قرن‌ها تحت استعمار غرب بوده اما با وجود این استعمار تاریخی همچنان دارای ظرفیت‌های پیدا و پنهانی است که آن را برای هر سرزمینی، قابل توجه و تأمل می‌کند. تأمل از این نظر که سرزمین آفریقا معدن معادن بسیاری است و گنجینه‌ای از طلا، الماس، کبالت و بسیاری دیگر از عناصر و فلزات ارزشمند جهان را در خود جای داده و براساس آمارهای بین‌المللی هنوز هم دارای بیشترین ذخایر کشف نشده معدنی و کشاورزی در جهان است. سرمایه‌گذاری در چنین قاره‌ای در سایه نگاه دولت سیزدهم به آن، می‌تواند همان فرصت طلایی برای ایران باشد تا بتواند افقی تازه در قاره آفریقا بسازد. برگزاری اجلاس ایران و آفریقا نخستین گام دولت سیزدهم در مسیر این افق‌گشایی بود و از همان نشست درخواست مقامات و مسئولان برای حضور در ایران، در فهرست برنامه‌های وزارت‌خارجه قرار گرفت.
جدیت دولت در نگاه به آفریقا، می‌تواند کشورهای این قاره را هم به همراهی بیشتر با ایران ترغیب کند. بسیاری از دولت‌های آفریقا به سبب استعمار تاریخی غرب، در بسیاری از دیدگاه‌های روابط بین‌الملل با جمهوری اسلامی ایران همسو و همراستاست. ارتقاء همکاری میان تهران و پایتخت‌های آفریقا نیازمند همراهی سفارتخانه‌هاست. در حال حاضر ایران از ۵۴ کشور آفریقایی، تنها در ۲۱ کشور سفارتخانه دارد و این رقم نیازمند افزایش است. افزایشی که بیش از هر موضوع دیگری نیازمند تغییر دیدگاه به کشورهای قاره آفریقاست. تغییر در این نگاه که قاره آفریقا، قاره‌ای فقیر و فاقد ارزش‌های لازم برای سرمایه‌گذاری است. واقعیت امروز این قاره حکایت از آن دارد که چنین تفکری دستکم در بسیاری از کشورها دیگر معتبر نیست ابرقدرت‌های اقتصادی چون آمریکا، چین و روسیه سال‌هاست چشم‌انداز متفاوتی در این قاره برای منافع خود ترسیم کرده‌اند. سفر آیت‌الله رئیسی به سه کشور آفریقایی، استقرار سه رایزن بازرگانی در سفارتخانه‌های آفریقایی و آغاز روابط سیاسی با برخی از کشورهایی که سوءتفاهماتی موجب قطع این روابط شده بود، آغاز فعالیت سفارت ایران در لیبی از مهمترین اقدامات دولت سیزدهم در مسیر درک اهمیت آفریقا تفسیر می‌شود.
در نظم نوین جهانی هر سرزمینی درپی شکوفایی اقتصادی است و ظرفیت‌های آفریقا مسیری امن برای تأمین بسترهای این شکوفایی خواهد بود. همسایگان ایران هم سال‌هاست به این قاره توجه ویژه دارند، صادرات ترکیه به کشور آفریقایی لیبی رقمی حدود ۵ میلیون دلار است و خط مستقیم هوایی به این قاره از فرودگاه‌های استانبول و آنکارا مدام در حال رفت و برگشت هستند. بخش قابل توجهی از بازار بزرگ توریسم در این کشور را همین پروازها شکل داده‌اند و در نهایت آفریقا این روزها کانون توجه بسیاری از رقبای اقتصادی و حتی سیاسی ایران است.
مراودات کشورهای آفریقایی و روسیه هم به شکل محسوسی در حال افزایش است و تیرماه سال جاری کنفرانسی با حضور نمایندگان بیش از ۴۰ کشور آفریقایی با عنوان «روسیه-آفریقا در جهان چند قطبی» برگزار شد که نشانه مشخص این افزایش است. استقبال کشورهای آفریقایی از این نشست به تعبیر رسانه‌های بین‌المللی نشان‌دهنده خستگی سیاسی آنها از نظمی است که قرن‌ها آن‌ها را یا تحت سلطه قرار داده یا نادیده گرفته است.
در راستای نگاه ویژه به چنین ظرفیت قابل توجهی، دولت در نظر دارد برای کشورهای این حوزه شریک مطمئنی تعریف شود، شریکی که با توجه به ظرفیت‌های خود در حوزه انرژی، فناوری‌های دانش‌بنیان، نیروگاه، سدسازی و دفاعی و امنیتی می‌تواند هم برای خود و هم برای قاره آفریقا موقعیت قابل توجهی از منظر همکاری‌های اقتصادی ایجاد کند و به نظر می‌رسد سفرهای مقامات جمهوری اسلامی ایران به این قاره افزایش هم یابد. جمهوری اسلامی ایران با ایجاد و گسترش خطوط حمل‌و نقل هوایی و دریایی از یک سو و گسترش رایزنی‌های اقتصادی از سوی دیگر در تلاش است تا فصلی تازه در ارتباط با قاره سیاه آغاز کند. فصلی که در آن آفریقا تأمین بخشی از مواد اولیه مورد نیاز ایران را برعهده بگیرد و تهران هم در زمینه خدمات فنی و مهندسی، کالا، ماشین، تراکتور، لوازم خانگی، تجهیزات پزشکی و دارو می‌تواند در بازار بزرگ و بکر آفریقا اثرگذار باشد.
آغاز روابط مستمر و مستحکم با قاره آفریقا می‌تواند، جمهوری اسلامی را به چند اتحادیه معتبر این قاره هم نزدیک کند. اتحادیه‌هایی چون آفریقا، اکوواس (ECOWAS)، جامعه توسعه جنوب آفریقا (SADC)، گروه بانک آفریقایی توسعه ADBG و یا حتی اتحادیه عرب، نمونه‌هایی از این نهادهای سازمان یافته هستند که در قاره‌ای که دومین گستره بزرگ و پرجمعیت جهان است و ۲۰ درصد از مساحت خشکی‌های زمین را پوشش می‌دهد و ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت جهان (۱۸ درصد) را در خود دارد. نزدیکی به یکی از کشورهای عضو این اتحادیه‌ها راه را برای صادرات توانمندی‌های ایران به ویژه در حوزه غذا و دارو باز می‌کند.
آفریقا از آن جهت قاره فرصت‌ها نامیده شده است که در حال حاضر می‌تواند در برنامه کشت فراسرزمینی مورد توجه ویژه قرار گیرد. قاره آفریقا در حوزه تأمین گوشت و دام هم سرزمین بکر و قابل توجهی دارد و بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس از این ظرفیت قاره آفریقا حداکثر بهره‌برداری را انجام داده و بخشی از گوشت خود را از این حوزه تأمین می‌کنند. زمین‌های حاصلخیز در اوگاندا و کنیا و مراتع پرورش دام در برخی از بخش‌های این قاره سبب شده است که جمهوری اسلامی سرمایه‌گذاری خود را برای بهره‌گیری از این ظرفیت آغاز کند و به نظر می‌رسد یکی از اهداف سفر آیت‌الله رئیسی به این کشورها و حضور وزیر جهادکشاورزی در این سفر همین موضوع کشت فراسرزمینی باشد که در حوزه تأمین امنیت غذایی و نیازهای این حوزه در کشور حرفی برای گفتن داشته باشد. تمرکز بخش‌هایی از قاره آفریقا در حوزه پرورش دام و طیور، نیاز به واکسن‌های و اقلام بهداشتی و دارویی برای این پرورش را افزایش داده و این هم می‌تواند بازار دیگری برای محصولات ایرانی و البته با استاندارد جهانی، فراهم کند.
جمهوری اسلامی ایران به اذعان آمارها و مراجع بین‌المللی از صاحبان دانش در حوزه علم و فناوری به ویژه بخش دانش‌بنیان است و این دانش به سبب بومی بودن آن برای تهران اهمیت ویژه دارد. صدور توان علمی و فناوری ایران به کشورهای حوزه خاورمیانه هدفی است که در دولت سیزدهم بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و تمرکز شخص رئیس‌جمهور بر این موضوع راهگشای بسیاری از محصولات دانش‌بنیان شرکت‌های ایرانی در کشورهای مختلف بوده است. این مهم قطعا در سفر آتی آیت‌الله رئیسی بازهم مورد توجه است و رئیس‌جمهور بازهم برای برای محصولات شرکت‌های ایرانی بازارگشایی را در دستور کار قرار خواهد داد.
صادرات اما تنها هدف رئیس جمهور از این سفر و دولت از این ارتباط نیست و جمهوری اسلامی اهداف بلندمدتی در این راستا در نظر دارد که مهمترین آن ایجاد و استقرار کارخانه‌های تولید محصولات ایرانی به ویژه در حوزه صنایع در این کشور است، چنین تجربه‌ای پیش از این در کنیا انجام شده و در اوگاندا هم در دستور کار قرار دارد.
تبدیل جمهوری اسلامی ایران به قدرتی تکنولوژیک و اقتصادی در اذهان مقامات قاره آفریقا هدف مهم دولت سیزدهم است اما این مهم نیازمند ایجاد زیرساخت‌هاست که مهمترین آن‌زیرساخت‌های بانکی و حمل و نقل است. واقعیت آن است که میان ایران و قاره سیاه زیرساخت‌های مورد نیاز برای تبادل کالا وجود ندارد و تعاملات سیاسی و تجاری و حتی فرهنگی و اجتماعی (با وجود تمام اشتراکات موجود در این حوزه) در قیاس با ظرفیت‌هایی که وجود دارد، چندان قابل قبول نیست و این میان حتی تاکید قوانین بالادستی چون قانون اساسی برای ارتباط و تعامل با کشورهای این حوزه مغفول مانده و برنامه مشخصی در این زمینه تدوین نشده است. به همین دلیل هم است که بسیاری از محصولات ایران در کشورهای دیگر آماده و به عنوان محصول کشور دیگری به این قاره ترانزیت می‌شود.
حضور بازرگانان و سرمایه‌گذاران آفریقا در ایران و ایران در آفریقا به دلیل فقدان آگاهی از ظرفیت‌های دو سرزمین، کمرنگ است و وجود ذهنیت منفی اشاره شده هم این کمرنگی را تشدید کرده است. آفریقا نه در حوزه سیاست و نه رسانه و دانشگاه اولویتی ندارد و این درحالیست که کشورهای همسایه و منطقه در مسیر ظرفیت‌سنجی از کشورهای این قاره، در حال برنامه‌ریزی‌های بلندمدت هستند.
با تمام این تنگناها اما دولت سیزدهم مصرانه پیگیر تسهیل در ارتباط با کشورهای آفریقایی بوده پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در مسیر افزایش حجم تجارت به رقم ۱۰ میلیارد دلار در سه سال آینده است و حضور وزرا و نمایندگان وزارتخانه‌های جهادکشاورزی، کار، بهداشت و درمان، معاونت علمی و وزیر امور خارجه در سفر رئیس‌جمهور در همین راستا قابل ارزیابی است.
دولت سیزدهم در نظر دارد از هر ظرفیتی در هر گوشه‌ای از زمین برای بهبود شرایط زندگی مردم در زمان حال و آینده بهره ببرد و آفریقا می‌تواند در این مسیر به سبب نزدیکی جغرافیایی، سیاسی و حتی فرهنگی راهگشا باشد.