به کودکانمان بگویید که مرگ، فقر را نمی‌تاراند!

 حسیبه محسنی - خودکشی‌های سریالی میان دانش‌آموزان نوجوان رامهرمزی در استان خوزستان به موجی از نگرانی‌های اجتماعی دامن زده است.   خبر دیروز این بود: عصر ایران بر اساس گزارش‌های محلی اعلام کرد که شامگاه جمعه ۲۲ آبان دختر ۱۵ ساله‌ دیگری در رامهرمز خوزستان خود را حلق آویز کرده است.
رامهرمز از شهرهای باستانی ایران است که با نام سمنگان نیز شناخته می‌شود. مردم در این شهر با مشکلات معیشتی و با کمبود آب آشامیدنی مواجه‌اند. در بسیاری از روستاهای استان خوزستان از جمله رامهرمز و رامشیر به دلیل خشکی آب چشمه‌ها و جریان‌های آب زیرزمینی و خشکسالی، آب لوله‌کشی وجود ندارد و آب‌رسانی به این روستاها با تانکر انجام می‌شود.
در یک ماه گذشته، پنج خودکشی مشابه در میان دانش‌آموزان شهرستان رامهرمز گزارش شده است. رئیس آموزش و پرورش رامهرمز اختلافات خانوادگی، تعصبات کورکورانه، تعرضات فکری و عاطفی و عدم پاسخگویی به نیازها و اقتضائات زیستی را دلایل این خودکشی‌ها دانسته است.  از ۲۷ هزار دانش آموز رامهرمزی دست‌کم ۴ هزار دانش‌آموز از داشتن تلفن همراه برای ادامه تحصیل در سال جدید تحصیلی محروم بوده‌اند. رئیس اداره آموزش و پرورش رامهرمز همچنین به‌صراحت دلیل خودکشی یکی از دانش‌آموزان دختر را مخالفت خانواده با تهیه تلفن همراه و عدم امکان ادامه تحصیل این نوجوان عنوان کرده است.
آموزش مجازی از  طریق شبکه «شاد»  ادامه تحصیل برای دانش‌آموزان بی‌بضاعت را دشوارتر کرده است. برخی از آنان برای دسترسی به کلاس‌های آنلاین گوشی هوشمند اجاره می‌کنند و برخی دیگر برای دسترسی به اینترنت فرسنگ‌ها راه پرخطر را طی می‌کنند. گزارش‌هایی هم منتشر شده مبنی بر اینکه دانش‌آموزان «مناطق حاشیه‌ای» به سبب عدم دسترسی به گوشی همراه یا تبلت ترک تحصیل می‌کنند.
  فقر، تحقیر، نومیدی و تنهایی
در سال‌های اخیر خودکشی در میان نوجوانان و جوانان افزایش یافته است. طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۹ خودکشی، سیزدهمین علت مرگ در گروه سنی ۱۵ تا ۳۴ سال در جهان بود. این در حالی است که در سال‌های اخیر در ایران سن خودکشی تا سطح دانش‌آموزان دبستانی و راهنمایی پایین آمده است. چنانچه معاون وزارت بهداشت در پاییز سال ۹۸ از خودکشی ۲۰ درصدی نوجوانان ایرانی در سال ۹۷ خبر داده و گفته بود بیشتر نوجوانانی که اقدام به خودکشی می‌کنند در سطح تحصیلات ابتدایی و راهنمایی هستند و خودکشی در میان دانش‌آموختگان لیسانس و بالا‌تر کمتر رواج دارد. همچنین به تازگی محمدمهدی تندگویان، معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان از افزایش خودکشی در کشور خبر داده و افزوده است: آنطور که به نظر می‌رسد، خودکشی در کشور با ضریب روبه رشدی در حال افزایش است و طبق آمار منتشر شده عمده آن‌ها بین سنین ۱۵ تا ۳۵ سال رخ می‌دهد، اما امسال ما شاهد خودکشی‌های زیر ۱۵ سال هم بودیم که جای تاسف دارد.اما چرا کودکان و نوجوانانی دست به خودکشی می‌زنند؟ چه دلایل روانی واجتماعی زمینه ساز چنین حوادث تلخی است؟
  احساس تبعیض و قربانی بودن عامل خودکشی است
علی‌اصغر کیهان‌نیا روانشناس در این باره اظهار کرد: در سنین نوجوانی بعد از بحران بلوغ، بحرانی به نام بحران هویت به وجود می‌آید که تمام نوجوانان را درگیر می‌کند و خیلی از نوجوانان میل به خودکشی پیدا می‌کنند، چون با جسم و بدن‌شان و به ویژه اندام‌شان نمی‌توانند ارتباط برقرار کنند. روی‌شان هم نمی‌شود سوالاتی که دراین زمینه دارند را از کسی بپرسند.وی افزود: بحران هویت یعنی اینکه من کی هستم؟ قیافه‌ام خوب است یا خیر؟ موفق می‌شوم یا خیر؟ اگر نوجوان در عین مواجهه با این بحران با کمبود مواجه شود و بچه احساس کند نیاز‌های اولیه‌اش یعنی همان هرم مازلو خورد و خوراک و پوشاک تامین نمی‌شود و دچار این کمبود شود، احساس بدی پیدا می‌کند. به ویژه اگر ببیند دیگران دارند و او ندارد. بعد از این دچار حس جدیدی به نام تبعیض می‌شود که چرا آن‌ها دارند و من ندارم؟ چرا من فقیرم و چرا مسئولین به من نمی‌دهند؟کیهان‌نیا اضافه کرد: سپس نوجوان خود را قربانی جامعه می‌بیند و می‌گوید من قربانی هستم. مسئولین از من این را می‌خواهند، اما من ندارم. وقتی این احساس‌ها با هم همراه شود بچه دست به خودکشی می‌زند. اکثر نوجوانان دچار این احساس می‌شوند، ولی بعد تغییر عقیده می‌دهند، ولی وقتی دچار استیصال شوند و احساس کمبود کنند دست به خودکشی می‌زنند. البته در خودکشی این دانش آموز تنها مسئله موبایل مطرح نیست مسایل پنهان دیگری هم بوده که ما نمی‌دانیم و ممکن است دراین وضعیت موثر بوده باشد.
  خودکشی در ایران نوجوانانه شده است
امیرمحمود حریرچی جامعه‌شناس نیز در این باره اظهار کرد: خودکشی‌ها درکشور ما جوانانه شده بود، اما الان نوجوانانه شده است. سن خودکشی در حال پایین آمدن است. یک بچه ۱۲ ساله مگر درکش از دنیا و زندگی چیست که به این مرحله می‌رسد و دچار افسردگی می‌شود. در این وضعیت احساس تنهایی نیز خیلی مهم است. یکی از دلایل خودکشی این است که فرد واقعا احساس می‌کنند تنها است. چقدر برای یک بچه ۱۲ ساله دردآور است این احساس تنهایی! رگ غیرت مسئولین مملکتی ما که قرار نیست در این وضعیت باد کند و بالا بیاید؟ خودشان اعلام کرده بودند ۵ میلیون دانش آموز ما این مشکل را دارند. اما مگر مهم است؟ین کارشناس افزود: فاصله میان مسئولین با مردم واقعا زیاد شده است نمی‌دانند مردم در چه وضعیتی هستند. این نوجوان این طور شد خب، بقیه در چه شرایطی هستند. به فرض گوشی داشته باشند با این گوشی چطور با این شبکه ارتباط برقرار کنند؟ در چه خانه‌ای زندگی می‌کنند؟ این‌ها درآلونک زندگی می‌کنند. فقر و گرفتاری این‌ها آنقدر زیاد است که این چیز‌ها دیگر قوز بالای قوز است. در مواردی بچه در گوشه خیابان درس می‌خواند. یا معلمی فیلم فرستاده بچه‌ها کنار کانکس با ماسک دارند درس می‌خوانند. دعوا سر این ماسک نیست، سر این است که چرا باید این بچه‌ها در این شرایط زندگی کنند و در شرایط کرونا هم این‌ها آسیب‌پذیرتر باشند.
  تشریح علایم تمایل به خودکشی در میان دانش آموزان
رئیس اداره مشاوره تربیتی و تحصیلی اداره کل آموزش و پرورش خراسان شمالی گفت: الگو برداری نامناسب از فضای مجازی در بین نوجوانان، زنگ خطری برای خودکشی دانش آموزان است.
علیرضا زارع با اشاره به اینکه عضو شدن نوجوانان به گروه‌ها و کانال‌هایی که شرایط مناسبی را ندارند برای دانش آموزان آسیب‌های بسیاری را به دنبال دارد، اضافه کرد: باید در مدارس ما ایجاد شرایط شادکامی در بین دانش آموزان افزایش یابد و هر چه این شرایط افزایش یابد دانش آموزان سالم تری به لحاظ روحی دارا خواهیم بود.
وی با بیان اینکه نوجوانان نحوه استفاده درست از فضای مجازی را نیاموختند، بیان کرد: این امر موجب شده است تا الگو برداری نادرستی از این فضا انجام شود که آسیب های بسیاری را نیز برای نوجوانان به وجود آورده است.
رئیس اداره مشاوره تربیتی و تحصیلی اداره کل آموزش و پرورش خراسان شمالی گفت: ایجاد اورژانس اجتماعی در مدارس استان یکی از نیازهای اصلی برای مقابله با اینگونه آسیب ها است که متاسفانه به علت کمبود امکانات این کار محقق نشده است.
وی، تغییر برنامه غذایی و خواب دانش آموزان را یکی از علائم تمایل به خودکشی دانست و گفت: ترک فعالیت های لذت بخش، بخشیدن دارایی‌های ارزشمند، کناره گیری از روابط اجتماعی، تغییرات رفتاری، مطالعه بیش از اندازه در رابطه با مرگ و نداشتن تمرکز کافی در مدرسه و برای درس از دیگر عواملی هستند که باید جدی گرفته شوند و بعد از مشاهده آنان به مشاوران مراجعه کرد.
  کاهش سن پدیده خودکشی از سنین جوانی به نوجوانی
مصطفی فروتن (رفتارشناس اجتماعی و روانشناس) ، در ارتباط با واکاوی علل خودکشی دانش‌آموزان و پایین‌آمدن سن پدیده خودکشی در بین این قشر گفت: اگر بخواهیم به مقوله صرفا خودکشی بپردازیم به اندازه کافی در این مقوله صحبت شده‌است؛ اما بحث خودکشی در میان جوانان و نوجوانان متفاوت از این بحث است و باید به طور جداگانه مورد بررسی قرارگیرد. عوامل خودکشی در بین دانش‌آموزان را می‌توان اینطور تقسیم بندی کرد. در حوزه دلایل فردی و شخصی اولین شاخصی که می‌توان به آن اشاره کرد، وجود بیماری‌هاست؛ از جمله بیماری‌های فیزیولوژیکی، روانشناختی و روانپزشکی،‌اصولا وقتی بیماری اتفاق می‌افتد، مشکلات و تبعات جانبی فرد را به سطوح می‌آورد که با توجه به شرایطی که دارد، ممکن است یکی از راه‌هایی که انتخاب می‌کند، خودکشی باشد.
این رفتارشناس با اشاره به اینکه از دیگر علل خودکشی بین این قشر می‌توان به مقوله سوگ اشاره کرد، افزود: به طور مثال نوجوان درگیر سوگ شدید پدر یا مادر و یا یکی از نزدیکانش شده و توان مواجه شدن با این موضوع را ندارد و اقدام به خودکشی می‌کند؛ آن هم با این باور که می‌گوید عمر من دیگر تمام شده و با خودکشی می‌خواهم به آن فرد برسم. یکی دیگر از عوامل خودکشی به مباحث و ارتباطات خانوادگی باز می‌گردد؛ سبک‌های غلط فرزندپروری در راس این موضوع قرار دارد. به طور مثال یک خانواده سختگیری بسیار زیادی نسبت به فرزند خود دارد و با پرخاش و زورگویی سعی می‌کند فرزندش را از حضور فیزیکی در برخی از محافل منع کند. اما یک سوال اینجا وجود دارد که از نظر روانی چه اتفاقی برای این فرزند می‌افتد؟سبک‌های فرزندپروری غلط، آسان‌گیر و سخت‌گیر بسیار وحشتناک هستند.
وی ادامه داد: عامل دیگر اختلافات خانوادگی است که این اختلافات تنش‌های سنگین و متوالی بین دو والدین را به همراه دارد و این یکی از عوامل تسهیل کننده‌های بحث خودکشی دانش‌آموزان است. عامل بعدی بحث طلاق است بسیاری از خانواده‌ها اساسا سبک های فرزند پروری را نمی‌شناسند و نمی‌دانند نحوه رفتار با فرزندشان چگونه است. اغلب والدینی که از یکدیگر جدا می‌شوند به تخریب روانی دانش‌آموز می‌پردازند و برای اینکه خودشان را خوشرنگ‌تر نشان دهند، طرف مقابل را تخریب می‌کنند و در اینجاست که برای دانش آموز یک پارادوکس رخ می‌دهد که کدامیک از والدینشان درست می‌گویند.
فروتن عامل دیگر موثر در خودکشی دانش آموزان را فقر عنوان کرد و گفت: این عامل شامل دو زیر ساخت فرهنگی و روانی است؛ ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که به لطف رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی و تسهیلاتی که می‌تواند وجود داشته باشد؛ اثر مشاهده مستقیم بسیار بالاست. از سوی دیگر در مدارس در جنوب شهر تهران شاهد هستیم که یک خانواده در چه دوزی از ثروت و در فقر و محرومیت قرار دارد و در مقابل آن خانواده‌هایی هستند که شاید 50 پله بالاتر ازاین خانواده‌ها استفاده کنند؛ متاسفانه اثر فقر اقتصادی و همچنین فقر فرهنگی از عوامل موثر در خودکشی دانش‌آموزان به شمار می‌رود که نمونه‌اش را اخیرا در مناطق محروم شاهد بودیم.
وی با اشاره به اینکه دلایل اجتماعی از دیگر عوامل خودکشی بین دانش‌آموزان به شمار می‌رود که ما در این حوزه چند دسته‌بندی خاص داریم، گفت: یکی از این دسته‌بندی‌ها تبعیض است. خودکشی به خاطر تبعیض در بین سایر عوامل خودنمایی بیشتری دارد اما تبعیض خودبه‌خود کاری انجام نمی‌دهد؛ بلکه احساس ناامیدی و ناکامی در فرد ایجاد می‌کند و این احساس باعث می‌شود که فرد به نقطه صفر برسد.
این رفتارشناس عوامل جغرافیایی را از دیگر علل خودکشی بین دانش‌آموزان عنوان کرد و گفت: ما در برخی از استان‌ها بالاخص استان‌های خشک و گرم بنابه شرایط خاص و محدودیت منابع و امکانات شاهد بالا بودن آمار خودکشی هستیم. از سوی دیگر در حوزه اجتماعی می‌خواهم توجه مدارس و اصحاب تعلیم و آموزش را به این نکته جلب کنم. وزاتخانه‌ای که می‌خواهیم درباره‌اش صحبت کنیم، وزارت آموزش و پرورش یعنی دستگاه تعلیم و تربیت است و این دو مقوله مستمرا باید با یکدیگر همراه باشند. در حال حاضر با برخی از مدارس در حال فعالیت هستم و شاهد هستم که تمرکز آنها صرفا بر بحث آموزش است؛ آن هم برای کنکور و نه سوادآموزی اجتماعی.
وی افزود: در بین معلمان هستند کسانی که به دلیل مشکلات فردی و معیشتی رفتار مناسبی با دانش‌آموزان در کلاس‌های درس ندارند و شاهد برخوردهای سوء با دانش‌آموزان هستیم. کلیپ‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی در زمینه برخورد نامناسب معلم با دانش‌آموز وجود دارد همه نشانه‌های عدم رعایت اصول اخلاقی برخی معلمان با دانش‌آموزان است. در اینجا نکته کلیدی، ایجاد زیرساخت‌های کاربردی است و ایجاد این زیرساخت‌ها نیاز به یک نشست جدی دارد. در حوزه آموزش و پرورش نیاز داریم که یک کمپین روشنفکری فعال در عرصه آموزش و تعلیم و تربیت یک بازبینی در نظام مدنی و اخلاقی و روانی و تربیتی در مدارس انجام دهند.