حلقه های منافع ملی

 نوذر قیاسی- دیپلماسی استانی در جهان سابقه دارد و اصطلاحاً به آن «دیپلماسی موازی» گفته می‌شود. در ایران، این نوع دیپلماسی طی ۲ دهه اخیر مطرح شده است. در دهه ۱۳۸۰، این بحث به‌طور جدی مورد توجه قرار گرفت و در دهه ۱۳۹۰ با عنوان «کارگروه‌های استانی برای توسعه و تعامل با جهان» مجدداً پیگیری شد. در حال حاضر نیز، این موضوع به‌صورت جدی‌تر و کاربردی‌تر در حال اجرا است. بنابراین، می‌توان گفت که طی حداقل ۲ دهه اخیر، موضوع دیپلماسی استانی در ایران مطرح بوده؛ اما هرچه از آغاز تا امروز پیش آمده‌ایم، اهمیت آن بیشتر شده و کاربست آن نیز تقویت شده است.
ایده دیپلماسی استانی یکی از ابزارهاست که «سید عباس عراقچی» از ابتدای دوران مسئولیت خود در وزارت امور خارجه آن را به عنوان یکی از مهمترین اولویت‌های دستگاه دیپلماسی تعریف کرده و تاکنون دو نشست منطقه‌ای در استان‌های خراسان رضوی و فارس به منظور بررسی راهکارهای اجرایی این ایده برگزار شده است. به نظر می‌رسد این باور در همه مردان دیپلماسی ایران شکل گرفته است که ظرفیت‌های موجود در شهرها و استان‌های مرزی کشور می‌تواند در روزهای دشوار تحریم، بیش از گذشته به کار آید.
رویکرد وزارت خارجه، دیپلماسی استانی را به‌عنوان رویکردی واقع‌گرایانه و عملی در سیاست خارجی برجسته می‌کند، جایی که این مفهوم فراتر از ایده‌های نظری، به‌عنوان «واقعیتی کلیدی» توصیف می‌شود که اکنون در مرحله اجرا قرار گرفته است. عراقچی، با تأکید بر اولویت همسایگان درسیاست خارجی، دیپلماسی استانی رامکمل و تقویت‌کننده سیاست‌های ملی می‌بیند؛ به‌گونه‌ای که استان‌ها، بدون نقض حاکمیت مرکزی، ظرفیت‌های محلی خود را در راستای اهداف کلان بسیج می‌کنند. وی سیاست خارجی را امری حاکمیتی می‌داند که چارچوب‌های آن از مرکز هدایت می‌شود، اما دیپلماسی استانی را بازوی هوشمند اجرایی تصور می‌کند که مرز‌ها را از حوزه‌های تنش‌زا به «مرز‌های صلح و تجارت» دگرگون می‌سازد.
در دیدگاه وزیر و وزارت خارجه، این رویکرد با الهام از تأکیدات مقام معظم رهبری بر تمرکززدایی و بهره‌برداری از توان استانی، تغییر پارادایم در تعاملات خارجی را رقم می‌زند و بر شناسایی و فعال‌سازی ظرفیت‌های محلی در عرصه‌های اقتصادی، امنیتی و فرهنگی تکیه دارد. وزارت خارجه همچنین بر تکیه به توان ملی برای دستیابی به توسعه و امنیت پافشاری می‌کند و دیپلماسی استانی را ابزاری استراتژیک برای مقابله با تحریم‌ها می‌شمارد، که روابط با همسایگان را به «کانال‌های تنفسی» اقتصاد تبدیل می‌کند. این نظرات، نه‌تنها بر جنبه‌های عملیاتی تأکید دارند، بلکه بر ضرورت هماهنگی استانی ــ مرکزی برای جلوگیری از ناکارآمدی سیاست خارجی هشدار می‌دهند و استانداران را به‌عنوان «معاونان بین‌الملل» وزارت خارجه فعال می‌سازند.  
ایران یکی از معدود کشورهایی است که با تعداد قابل‌توجهی از کشورها مرز مشترک دارد. البته کشورهایی مانند چین، که با ۱۹ همسایه ارتباط دارد (۱۴ مورد از آن‌ها دارای مرز زمینی هستند)، یا روسیه که به دلیل وسعت جغرافیایی‌ با تعداد بیشتری از کشورها هم‌مرز است، در این زمینه در رتبه‌های اول قرار دارد. با این حال، ایران با ۱۵ کشور همسایه، در زمره کشورهایی است که از نظر تعداد همسایگان در جایگاه بالایی قرار دارد. در پاسخ به این پرسش که آیا دیپلماسی استانی می‌تواند از این ظرفیت جغرافیایی بهره‌برداری کند، به‌طور قطع پاسخ مثبت است. دیپلماسی استانی، علاوه بر انجام ماموریت‌های تعریف‌شده خود مانند توسعه مناسبات میان استان‌های دو سوی مرز، می‌تواند از پیوندهای زبانی، فرهنگی و اجتماعی موجود نیز بهره گیرد.